Autor: Iwona Michalak-Widera
We współczesnej dydaktyce uniwersyteckiej podczas zajęć z kultury języka polskiego lub fonetyki i fonologii – w moim przekonaniu – zbyt mało miejsca poświęca się kulturze żywego słowa, w tym zajęciom z ortofonii, sztuki mówienia i sztuki recytacji oraz retoryce. Procentuje to po wielu latach pracy w zawodach pedagogicznych w postaci, np. tzw. chrypki nauczycielskiej. Prawdopodobnie duża odległość czasowa nie sprzyja doszukiwaniu się przyczynyw pobieżnym traktowaniu emisji głosu w czasie studiów na wyższej uczelni.
Absolwent podejmujący pracę w placówkach oświatowych ma za zadanie sprzedanie swojej wiedzy merytorycznej w postaci słowa mówionego. Nieumiejętne posługiwanie się głosem przez okres paru lat sprzyja chorobom krtani. Lekarze laryngolodzy zauważają wtedy zmiany w postaci chronicznego przesuszenia tylnej ściany gardła, czy guzków na więzadłach głosowych. Jest to przyczynkiem do choroby zawodowej nauczycieli.
Inny problem zawarty jest w opinii Genowefy Demel znanego polskiego logopedy, że „praca nad własną wymową staje się nie tylko prywatną sprawą nauczyciela, ale też jego moralnym i zawodowym obowiązkiem”. Autorka podejmuje zagadnienie, które wprawdzie nie wiąże się bezpośrednio z dolegliwościami zdrowotnymi spowodowanymi nadużywaniem głosu podczas zajęć z uczniami, ale jest również istotne dla osób pracujących głosem. Chodzi mianowicie o brak poszanowania dla pięknej i czystej brzmieniowo mowy polskiej. To nauczyciel jest zwykle tą osobą, która powinna uświadamiać rodzicowi, że dziecko ma dysfunkcję mowy lub niepoprawną artykulację głosek, zniekształconą, np. seplenieniem. Nauczyciel także – przede wszystkim nauczyciel nauczania początkowego, a dalej – polonista – może i powinien kształtować poprawną, ogólnopolską wymowę uczniów, na którą składałyby się:
1. Kształtowanie świadomości ortofonicznej w zakresie języka ogólnego,
2. Kształcenie sprawności języka ucznia pod względem poprawnej, ogólnopolskiej wymowy głosek w opozycji do polszczyzny regionalnej i gwary.
Osoba dorosła, która w dzieciństwie nie opanowała poprawnej, ogólnopolskiej wymowy głosek i prezentuje system głosek zniekształconych na skutek wad lub mówi gwarą z właściwym jej zasobem fonetycznym ma zwykle kompleksy i jest obiektem drwin i wyśmiewania, zwłaszcza, gdy taką polszczyzną przemawia w środkach masowego przekazu np. w telewizji poseł, czy wysoki urzędnik państwa lub udziela wywiadu burmistrz miasta, albo dyskutuje publicysta. Należy wszakże pamiętać, iż zdolność do przyswajania właściwości fonetycznych języka osiąga pełnię w szóstym roku życia dziecka, trwa do dwunastego roku życia (wtedy najlepiej opanować język obcy pod względem fonetycznym), a pozostaje w okresie schyłkowym do dwudziestego piątego roku życia człowieka poczym – zamiera. Osoba dorosła, która zdała sobie sprawę, że mówi niepoprawnie – już jako dojrzała – ma niewielką możliwość wyzbycia się wad wymowy bądź fonetyki gwarowej. Dlatego też praca nauczyciela z dziećmi, a także praca logopedy staje się niezbędna, pod warunkiem pełnego merytorycznego przygotowania polonisty oraz nauczyciela nauczania początkowego w zakresie ortofonii, tak pod względem teoretycznym, jak i praktycznym.
Polska szkoła, na której spoczywa obowiązek wielopłaszczyznowego przygotowania młodego pokolenia do prawidłowego funkcjonowania w dorosłym życiu, ma za zadanie rozwijanie tych umiejętności językowych uczniów.
Aby sprostować temu zadaniu nauczyciel, a zwłaszcza nauczyciel polonista powinien prawidłowo wybrzmiewać głoski i wyrazy języka ogólnego. w przypadku jakichkolwiek wątpliwości wymawianiowych, nauczyciel może sięgnąć do słowników i prawideł poprawnej wymowy polskiej. Bogata i ogólnie dostępna literatura pozwala na wzorcową realizację w tym zakresie.
Na nauczycielu spoczywa również obowiązek prawidłowego operowania językiem ogólnopolskim w mowie i piśmie, pomimo zachowania rodzimej gwary i regionalnych wariantów polszczyzny.
Niestety do tej pory świadomość językowa w tym zakresie była niewystarczająca, a posługiwanie się poprawną ogólną polszczyzną w przeciwieństwie do gwary naruszało zasady kompetencji komunikacyjnej i stwarzało możliwość realizacji całej gamy zjawisk gwarowych – fonetycznych, zwłaszcza u nauczycieli nie polonistów oraz niektórych cech gwarowych u nauczycieli polonistów.
Zadania kształtowania wiedzy językowej oraz kształcenia kompetencji komunikacyjnej w zakresie użycia gwary i polszczyzny ogólnej, kształcenie systemu ortofonicznego uczniów powinno być wsparte ćwiczeniami praktycznymi, polegającymi na wytworzeniu systemu głosek języka ogólnego i wyzbyciu się cech gwarowych przez ucznia w tej odmianie polszczyzny Ćwiczenia powinny również towarzyszyć poprawnej, a nie: zniekształconej wymowie głosek. Piękna, ortofoniczna polszczyzna ułatwia, bowiem uczniowi i osobie dorosłej uczestnictwo w życiu ogólnonarodowym i kulturowym, ułatwia pracę w instytucjach państwowych, w tym w szkolnictwie, wystąpienia w środkach masowego przekazu oraz innych należących do typu kontaktu ogólnonarodowego.
W celu praktycznego potraktowania powyżej zaprezentowanego problemu przedstawiam zestaw ćwiczeń aparatu artykulacyjnego tj.
I. Ćwiczenia usprawniające oddech i sprzyjające wydłużaniu fazy wydechowej.
II. Ćwiczenia głosowe-fonacyjne pomagające w ustawieniu głosu.
III. Ćwiczenia usprawniające artykulatory.
Ćwiczenia I.
Ćwiczenia oddechowe
A. Ćwiczenia oddechu przeponowego
1. Położyć się płasko na plecach. Jedną rękę umieścić w środkowej części między brzuchem, a żołądkiem. Zacząć kontrolować swój oddech. Spokojnie nabierać powietrze nosem i wypuszczać ustami. Podczas wdechu ręka będzie unosić się, wypychana przez brzuch, zaś przy wydechu ręka opadnie wraz z opadającym brzuchem. Początkowo ruchy ręki będą nieznaczne. w miarę powtarzanych ćwiczeń, oddech będzie coraz głębszy. Podczas wszystkich ćwiczeń oddechowych pamiętać należy o uprzednim przewietrzeniu pokoju. Wszystkie ćwiczenia trzeba wykonywać systematycznie, ćwicząc codziennie kilka minut.
2. Po kilku dniach stosowania powyższych ćwiczeń przejść do pozycji siedzącej, wykonując to samo ćwiczenie. Ruchy ręki ułożonej w górnej części brzucha potwierdzają ruch przepony podczas oddychania.
3. Po kolejnych kilku dniach ćwiczeń przejść do pozycji stojącej. Pamiętać o coraz głębszym wdechu i równocześnie dłuższym wydechu. Ćwiczenia stosować do momentu uzyskania spokojnego i wolnego przemieszczania się przepony, poruszającej brzuch podczas oddychania. o pełnym oddechu przeponowym świadczyć będą nie tylko swobodne ruchy przepony, ale także rozszerzająca się w czasie wdechu klatka piersiowa. Podczas prawidłowego pełnego oddechu przeponowego ruch przepony wyprzedzi o ułamek sekundy ruchy żeber.
B. Ćwiczenie wydłużania fazy wydechowej
1. Na jednym wydechu najdłużej wypowiadać głośno, a następnie szeptem wybraną samogłoskę. Kontrolować stoperem długość jej przeciągania.
Stopień 1 2 3 4 5
Głośno 5-10 10-15 15-20 20-25 25-30
Szeptem 5-7 7-10 10-15 15-20 20-25
Ćwiczyć do uzyskania wyniku w granicach czwartego stopnia.
II Ćwiczenia głosowe – fonacyjne
A. Ćwiczenia ustawienia głosu tzn. „mówienia na maskę”
1. Mruczeć poprzez przedłużanie głoski „m”. Podczas ćwiczenia należy zwrócić uwagę na drżenie skrzydełek nosa.
2. Wybrzmiewać przedłużane „m” w otoczeniu samogłosek. Sylaby i logotomy przedłużać swobodnie i bez wysiłku. – ma, mo, me, mu, my, mi, – am, om, em, um, ym, im, – mam, mom, mem, mum, mim, – mama, mamo, mame, mumu, mymy, mimi.
3. Podobnie jak głoskę „m” przedłużać głoskę „n”, poczynając od wybrzmiewania w izolacji, przechodząc do logotomów, a kończąc na zbitkach sylabowych.
III. Ćwiczenia usprawniające artykulatory
A. Ćwiczenia usprawniające język
1. Wysuwać język poziomo na zewnątrz jamy ustnej i cofać go w głąb. Ćwiczyć szeroko otwierając usta. Podczas wysuwania języka do przodu trzeba pamiętać, aby był zaostrzony i wydłużony. Cofając go zwrócić uwagę, aby nie uniósł się góry i dotykał warg.
2. Wysuwać zaostrzony język na zewnątrz jamy ustnej. Następnie wykonywać nim poziome ruchy wahadłowe w kierunku kącików warg. Zwrócić uwagę, aby nie miały miejsca dodatkowe ruchy mimiczne twarzy, a język nie dotykał dolnej wargi.
3. Wykonać tzw. „masaż języka zębami” tj. przeciskać szeroki, rozpłaszczony język między zbliżonymi do siebie siekaczami.
4. Na przemian wysuwać język zaostrzony i rozpłaszczony z jamy ustnej, pamiętając o szerokim otwarciu jamy ustnej i niedotykaniu warg podczas ćwiczeń.
5. Unosić zaostrzony język możliwie jak najwyżej, w kierunku nosa. Ćwicząc język należy pamiętać o jego przyleganiu do górnej wargi, zaś dolna warga nie powinna stykać się z dolną powierzchnią języka.
6. Kierować naprzemiennie zaostrzony i rozpłaszczony język w kierunku brody, stosunkowo najdalej, opierając język o dolną wargę.
7. Wysuwać zaostrzony język jak najdalej w kierunku nosa, następnie w lewy kącik ust, w kierunku brody i w prawy kącik ust. Starać się, aby wargi były szeroko otwarte.
8. Oblizywać zęby górne i dolne językiem, wykonując koliste ruchy raz w prawo, a następnie w lewo.
9. Czubkiem języka oblizywać możliwie jak najszerzej otwarte usta. Ćwiczenie wykonywać płynnie i dokładnie.
10. Podczas szerokiego otwierania ust, czubkiem języka dotykać kolejno zębów górnych, zaczynając od ostatniego z lewej strony, a kończąc na ostatnim ze strony przeciwnej.
11. Powyższe ćwiczenie przeprowadzić na zębach dolnych.
12. Unosić i opuszczać tył języka, utrzymując czubek języka za dolnymi zębami.
13. Czubkiem języka naprzemian uderzać o dziąsła górne i dolne. Zwrócić uwagę na szerokie otwieranie jamy ustnej, a zwłaszcza na szybkie przemieszczenie języka z dołu do góry i odwrotnie.
14. Powyższe ćwiczenie uzupełnić równoczesnym wypowiadaniem sylab: „la”, następnie „lo” i kolejno „lu”, „le”, „ly”, „li”.
B. Ćwiczenia usprawniające wargi
1. Naprzemiennie ściągać usta, jak przy wybrzmiewaniu samogłoski „u” i spłaszczać je przy samogłosce „i”.
2. Ściągnąć usta, a następnie otwierać i zamykać wargi.
3. Cofnąć kąciki ust i naprzemian otwierać i zamykać usta.
4. Wciągnąć policzki do wewnątrz jamy ustnej między łuki zębowe, maksymalnie zmniejszyć objętość jamy ustnej.
5. Nadymać policzki i powoli wypuszczać nagromadzone w jamie ustnej powietrze.
6. Na przemian nakładać górną wargę na dolną i odwrotnie. Pamiętać o ścisłym przyleganiu warg do spodnich powierzchni ciała nad i pod wargą oraz możliwie jak najdalszym wysuwaniu warg.
7. Przenosić powietrze kolejno z jednego do drugiego policzka.
8. Zwierać i rozwierać wargi, przy zaciśniętych zębach. Zwrócić uwagę na silne zwarcie, a następnie maksymalne rozwarcie warg.
9. Wymawiać samogłoski ustne w następującej kolejności: a-i-o-e-u-y. Podczas wykonywania ćwiczenia pamiętać o przesadnej, wyraźnej artykulacji.
10. Wysuwać wargi, jak przy cmokaniu następnie przesuwać nimi w prawo i w lewo.
11. Wprowadzać usta w drganie tj. wybrzmiewać przedłużone „prrr”.
12. Napełniać powietrzem naprzemian powierzchnię pod górną wargę, a potem dolną.
13. Wymawiać coraz szybciej połączenia samogłosek: „au” i kolejno „ai, „ia”, „iu”, „ua”, „ui”. Pamiętać o szerokim otwieraniu lub ściąganiu ust, zależnie od wymawianej samogłoski.
14. Wymawiać ciągi: bimbambombimbambom.
15. Wybrzmiewać jak wyżej ciągi: mekora- mekora-mekora-mekora.
C. Ćwiczenia usprawniające szczękę dolną
1. Opuszczać i unosić szczękę dolną, pamiętając o energicznych i rytmicznych ruchach szczęki oraz szerokim otwarciu ust.
2. Zamknąć usta i kontynuować powyższe ćwiczenie szczęki.
3. Przesuwać dolną szczękę w przód i tył, podczas lekkiego rozchylenia warg. Pamiętać o maksymalnie skrajnym przesunięciu szczęki.
4. Zamknąć wargi i ponownie wykonywać ćwiczenie przesuwania dolnej szczęki w przód i w tył.
5. Przesuwać szczękę w prawo i w lewo, przy zamkniętych ustach. Następnie wykonać identyczne ruchy wzbogacone o zatrzymanie się w pozycji środkowej, zarówno przed pozycją skrajnie prawą jak i skrajnie lewą.
6. Palcami wskazującymi odnaleźć zagłębienie pod nasadami uszu. Podczas mocnego wciskania palców powoli, lecz maksymalnie opuszczać i unosić szczękę.
D. Ćwiczenia podniebienia miękkiego
1. Pozorować ziewanie, przy nisko opuszczonej szczęce i języku swobodnie leżącym na dnie jamy ustnej.
2. Wdychać powietrze nosem i wydychać ustami, podczas szerokiego otwierania ust.
3. Unosić i opuszczać podniebienie miękkie, podczas szerokiego otwarcia jamy ustnej. Ćwiczenie wykonywać przed lustrem.
4. Wykonywać pozorne ruchy ssania cukierka, leżącego w tylnej części jamy ustnej.
5. Kilkakrotnie wymawiać głoski: „k”, „g”. a następnie ich połączenia w otoczeniu samogłosek ustnych i nosowych np. „gą”, „ką”, „gę”, „kę”, „go”, „ko”, „gu”, „ku”, „og”, „ok”, „ug”, „uk”. Pamiętać o możliwie jak najszerszym otwieraniu ust.
