Autor: Iwona Michalak-Widera
O potrzebie poprawnego wysławiania się nie trzeba nikogo przekonywać. Ułatwia ono komunikację z innymi ludźmi. Pozytywnie wpływa na karierę szkolną, a następnie zawodową każdego człowieka.
Dziecko przekraczające pierwszy raz mury szkoły stresuje nowa sytuacja. Siedmiolatek dotychczas prawidłowo rozwijający się, szybko dostosowuje się do warunków szkolnych. Dziecko z wadą wymowy, narażone jest na dodatkowy stres spowodowany niezrozumieniem przez otoczenie (Sawa 1987). Zniekształcenia dźwiękowe wywołują już w przedszkolu negatywne reakcje kolegów prowadzące do etykietowania dzieci, których mowa odbiega od normy językowej (Kram 1995). W celu zapobieżenia temu zjawisku trzeba możliwie najwcześniej rozpoczynać intencjonalne postępowanie logopedyczne (Dołęga 2003). Istotną rolę dla prawidłowego rozwoju mowy odgrywają kolejno: środowisko rodzinne, żłobek, przedszkole oraz szkoła. Wczesne oddziaływania profilaktyczne służące poprawnemu wysławianiu się winny być podejmowane podczas zabaw z małym dzieckiem. Określamy je mianem ćwiczeń ortofonicznych, tj. inicjatyw promujących prawidłowe wybrzmiewanie wyrazów i połączeń wyrazowych (Skorek 2000). Proponowane są one nauczycielom grup przedszkolnych i klas nauczania początkowego w bogatej literaturze przedmiotu (Nowak 1995, Hołyńska 1978, Demel 1996, Chmielewska 1995, Sachajska 1987, Styczek 1981).
Podstawą dla wyrazistej wymowy jest prawidłowe oddychanie, czysta fonacja, umiejętna artykulacja przy sprawnie funkcjonujących narządach mownych, w szczególności języku, wargach, podniebieniu miękkim. Nie bez znaczenia jest także poprawne frazowanie, akcentowanie i intonacja (Styczek 1981), również umiejętność różnicowania dźwięków oraz prawidłowa analiza i synteza słuchowa (Sachajska 1987). Nauczyciel pracujący z dzieckiem przedszkolnym i wczesnoszkolnym powinien uwzględnić ćwiczenia rozwijające słuch fonemowy (Rocławski 1991) i zasób fonemów polskich oraz głosek reprezentujących każdy fonem w języku naturalnym (Wierzchowska 1978, Karczmarczuk 1987). Winien on także kształcić poprawną artykulację głosek i grup spółgłoskowych (Styczek 1981, Demel 1996) oraz prawidłowe stosowanie akcentu, melodii i rytmu (Styczek 1981, Wieczorkiewicz 1998, Nowak 1995, Demel 1996).
Szczególną troską trzeba otoczyć dzieci rozpoczynające start edukacyjny. Obowiązkowa zerówka powinna w znacznym stopniu rozwiązać problem, poprzez prowadzoną systematycznie profilaktykę ortofoniczną. Niestety badania zakłóceń komunikacyjnych 6-latków wskazują na wysoki procent dzieci z różnymi dysfunkcjami mowy (Sołtys-Chmielowicz 2000).
Zweryfikowaniu przypuszczeń dotyczących stanu wymowy dzieci rozpoczynających naukę szkolną służyło logopedyczne badania przesiewowe (Tarkowski 1994). Przeprowadzono je na początku drugiego semestru roku szkolnego 2003/2004, w ramach działań profilaktycznych Grupy Wsparcia Logopedów działających przy Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej nr 1 i Zespole Szkół Specjalnych nr 11 w Katowicach.
Badania były prowadzone w klasach I – III, w kilku szkołach podstawowych w Katowicach. Ogółem przebadano 524 uczniów. W klasach pierwszych przebadano 182 uczniów, do konsultacji logopedycznej zakwalifikowano 106 uczniów, tj. 58% dzieci. W klasach drugich zbadano 154 dzieci, z czego 52 uczniów wymaga dalszego postępowania logopedycznego, czyli 34%. Zaś wśród 184 uczniów klas III,aż 70 dzieci skierowano do badań logopedycznych, tzn. 38%. Generalnie do dalszych specjalistycznych badań logopedycznych zakwalifikowano 228 dzieci, co stanowi 44% badanych.
Znaczny procent dzieci z nieprawidłowościami w mówieniu wskazuje jednoznacznie na potrzebę prowadzenia działań zmierzających do uzyskania optymalnego ortofonicznie stanu mowy dzieci w młodszym wieku szkolnym.
Ponieważ w katowickich szkołach objętych badaniami przesiewowymi logopedzi nie są zatrudnieni, wychowawcom klas przekazano listy uczniów, w celu skierowania dzieci do logopedy. Na początku list znalazły się nazwiska uczniów, którzy w pierwszej kolejności powinni udać się na terapię, gdyż ich nieprawidłowości wymawianiowe wiążą się z kłopotami w czytaniu i pisaniu. Odnotowano również, które dzieci wymagają konsultacji ortodontycznej bądź laryngologicznej. Poza sporządzeniem list przeprowadzono szkolenia dla nauczycieli i wychowawców uczniów nauczania zintegrowanego. Podczas spotkań przedstawiono krótki program naprawczy w zakresie ortofonii. Skierowany jest on do wszystkich uczniów nauczania zintegrowanego, a prowadzony może być również przez nauczycieli nie posiadających kwalifikacji do prowadzenia zajęć logopedycznych. Systematyczne, jednorazowo nie przekraczające dziesięciu minut, dawki ćwiczeń wpływają na poprawę wymowy dzieci. Nawet, tzw. przypadki trudne logopedycznie uwrażliwiają się na wzorcową wymowę, co sprzyja terapii.
Przekazane nauczycielom zestawy zawierają ćwiczenia:
1. oddechowe,
2. fonacyjne z samogłoskami i spółgłoskami,
3. usprawniające narządy mowne:
• język,
• wargi,
• podniebienie miękkie,
4. wprawki dykcyjne.
Trening oddechowy polega na wypuszczaniu powietrza z ust z odpowiednim kierowaniem jego strumienia. Istotne jest zwrócenie uwagi na możliwie długą fazę wydechową. Przykładowymi propozycjami jest: dmuchanie na lekkie przedmioty, np. kulki lub paski papierowe, piórka, liście, piłeczki, itp. Cenne, bo nie wymagające rekwizytów są zabawy w naśladowanie sytuacji z otoczenia, np. imitowanie rozgrzewania zmarzniętych rąk, lub chłodzenia gorącej zupy.
Ćwiczenia fonacyjne z różnymi dźwiękami powinny być realizowane w przeważającej dawce z samogłoskami ustnymi. Samogłoski są bowiem głównym nośnikiem fonicznym (Toczyska 1992). Wyraźne i przesadne artykulacje poszczególnych dźwięków w postaci onomatopei lub naprzemienne wypowiadanie samogłosek z różnym układem warg to przykłady wprawek fonacyjnych.
Usprawnianie narządów mownych, a zwłaszcza języka, warg, żuchwy i podniebienia miękkiego ułatwia wymawianie dźwięków, wyrazów wielosylabowych, fraz i zdań. Wykonywanie różnych grymasów twarzy poprzez rozciąganie lub zwieranie warg, kierowanie języka w różne strony, a także ziewanie dla uruchomienie podniebienia miękkiego to przykłady gimnastyki narządów mownych.
Na poprawną dykcję wpływa wyćwiczenie prawidłowego toru oddychania oraz uzyskanie odpowiedniej sprawności aparatu artykulacyjnego (Toczyska 1992). Propozycjami wprawek dykcyjnych są: szybkie, lecz wyraźne wypowiadanie zdań w trudnych układach spółgłoskowych, np. czarny dzięcioł z chęcią pień ciął lub wybrzmiewanie najdłużej na jednym wydechu: jedna opona zagubiona, druga opona zagubiona, itd.
Ćwiczenia ortofoniczne zaprezentowano w przyjemnej, zabawowej formie. Różnorodne modyfikacje konkretnych poleceń, umiejętnie wplatane, stanowią sympatyczny przerywnik toku lekcji. Pozwalają one mimochodem, w miarę miły sposób przekazać i wytrenować z dziećmi wszystko, co składa się na techniki prawidłowej wymowy. Forma zabawy sprzyja również efektywności ich przeprowadzenia, a w rezultacie — uzyskania wyrazistej mowy. Dzieci, ucząc się w zabawie, bardziej aktywizują się w pracy, łatwiej osiągają zamierzony efekt oraz większą satysfakcję z wykonywanych ćwiczeń (Hemmerling 1984).Godne polecenia przykłady znaleźć można w pozycjach: G. Billewicz, B. Zioło, Z. Bator „Ćwiczenia dykcyjne dla dzieci przedszkolnych”, E. Chmielewska „Zabawy logopedyczne i nie tylko”, J.T. Kania „Szkice logopedyczne”, Morkowska „Ćwiczenia logopedyczne dla dzieci”. „Stymulacje psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej” red. W. i J. Pileccy, E. Sachajska „Uczymy poprawnej wymowy”.
Logopedyczne badania przesiewowe prowadzone w klasach nauczania zintegrowanego ewidentnie podkreślają niepokojącą skalę problemu zakłóceń i zaburzeń mowy. Dobry start edukacyjny ściśle związany jest z prawidłową komunikacją werbalną ucznia. Dla zapewnienia go należy promować przedsięwzięcia związane z sukcesywnym przygotowywaniem dziecka, od najmłodszych lat, do operowania czysto i wyraziście brzmiącą mową polską.
Bibliografia
1. Billewicz G., Zioło B., Bator Z., 1998: Ćwiczenia dykcyjne dla dzieci przedszkolnych i szkolnych, Kraków.
2. Chmielewska E., 1995: Zabawy logopedyczne i nie tylko, Kielce.
3. Demel G., 1996: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa.
4. Dołęga Z., 2003: Promowanie rozwoju mowy w okresie dzieciństwa — prawidłowości rozwoju, diagnozowanie i profilaktyka, Katowice.
5. Hemmerling W., 1984: Zabawy w nauczaniu początkowym, Warszawa.
6. Hołyńska B., 1978: Zabawy rozwijające małe dziecko, Warszawa.
7. Kania J.T. 1982: Szkice logopedyczne, Warszawa.
8. Karczmarczuk B., 1987: Wymowa polska z ćwiczeniami, Lublin.
9. Kram J., 1995: Zarys kultury żywego słowa, Warszawa.
10. Morkowska E., 1998: Ćwiczenia logopedyczne dla dzieci, Warszawa.
11. Nowak J., 1995: Ćwiczenia usprawniające mowę u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, Bydgoszcz.
12. Stymulacje psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, 1998: red W i J Pileccy, Kraków.
13. Rocławski B., 1991: Słuch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka, Gdańsk.
14. Sachajska E., 1987: Uczymy poprawnej wymowy, Warszawa.
15. Sawa B., 1987: Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, Warszawa.
16. Skorek E. M., 2000: Z logopedią na ty, Kraków.
17. Sołtys-Chmielowicz A., 2000: Klasyfikacje wad wymowy [w:] Logopedia 28, Lublin,
18. Styczek I., 1981: Logopedia, Warszawa.
19. Tarkowski Z., 1994: Przesiewowy test logopedyczny, Lublin.
20. Toczyska B., 1992: Kama makaka ma, Gdańsk.
21. Wieczorkiewicz B., 1998: Sztuka mówienia. Poradnik, Warszawa.
22. Wierzchowska B., 1976: Fonetyka i fonologia, Warszawa.
