Źródło: Forum Logopedyczne nr 17/2009
Autor: Forum Logopedyczne nr 17/2009
Streszczenie
W artykule autor prezentuje w historycznym ujęciu rozwój logopedycznych działań na Śląsku ze szczególnym podkreśleniem ostatnich trzydziestu lat, kiedy to 11 października 1979 roku zostało utworzone Śląskie Kolo Naukowe (przekształcone później w Oddział) Polskiego Towarzystwa Logopedycznego. Artykuł przedstawia także niektóre dane dotyczące początków ponad stuletniej historii polskiej myśli logopedycznej oraz ponad osiemdziesięcioletniej – na Śląsku. Przybliża czytelnikowi powołanie do życia na Śląsku na przestrzeni lat ośrodków prowadzących terapię osób z wadami i zaburzeniami mowy i głosu, jak i ośrodków naukowych kształcących logopedów szkolnych i logopedów. Przybliża także pokrótce sylwetki logopedów, którzy szczególnie zaznaczyli swoją aktywność na rzecz rozwoju logopedii śląskiej, zwłaszcza w okresie trzydziestu lat działalności Śląskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Logopedycznego.
Summary
The author of the article presents the historical approach to the development of the speech therapy activities in the Silesian Region. He puts special emphasis on the last thirty years – it was on 11 October 1979 when the Silesian Research Society of the Polish Logopedic Association was founded (and which later turned to Branch ). Some of the data regarding the beginnings of the more than a hundred-year-old history of the Polish logopedic thought are also presented, as well as those of the over eighty-year-old one in Silesia. It further describes the centres specializing in speech therapy and the educational centres for future speech therapist and school speech therapists which have come to life over the years in the Silesian Region. It also describes in brief some of the speech therapists which played an important role in the development of the Silesian speech therapy, especially in the last thirty years of the existence of the Silesian Branch of the Polish Logopedic Society.
Rys historyczny początków logopedii w Polsce
Przywołując historyczne przesłanki rozwoju polskiej logopedii, tak w aspekcie teorii jak i praktyki, nie sposób nie wymienić w tym miejscu kilku nazwisk wybitnych postaci XIX i XX wieku, których działalność teoretyczna i praktyczna dała podwaliny ugruntowania się logopedii polskiej jako nauki złożonej z kilku dyscyplin. Są nimi w szerokim tego słowa znaczeniu między innymi medycyna, językoznawstwo, psychologia i pedagogika. Mówiąc o wybitnych postaciach na polu logopedii należy mieć na uwadze Jana Baudouina de Courtenay (1845 – 1929), który podjął w badaniach problematykę rozwoju mowy dziecka. Nazwany przez ojca współczesnej polskiej logopedii L. Kaczmarka (1983, 5-14)prekursorem nowoczesnej logopedii J. Baudouin de Courtenay oprócz badań nad rozwojem mowy dziecka (na bazie obserwacji mowy własnych pięciorga dzieci, spisywał obserwacje dotyczące ich rozwoju ogólnego i językowego, Chmura – Klekotowa M., Mierzejewska H., 1975, 96 – 110) prowadził badania nad porozumiewaniem się językowym. Podkreślał w nich opis mechanizmu mowy oraz przeciwstawienie pojęciu języka jednostkowego pojęcia języka grupy społecznej.
Podawał, że „ogół życia językowego – czyli praca umysłu ludzkiego w zastosowaniu do języka – jest ciągłą pracą indywiduów, pracą w trzech kierunkach: 1) od centrum na zewnątrz, ruch odśrodkowy, wymawianie, fonacja, 2) od zewnątrz ku centrum, ruch dośrodkowy, słyszenie, audycja, 3) ruch w samym centrum, w mózgu, w zbiorniku całego zapasu wyrażeń językowych: ruch środkowy, mówienie samo w sobie, myślenie językowe, cerebracja” (J. Baudouin de Courtenay, 1904, s.53-59, za: Kaczmarek L. 1983,s.6; Kaczmarek L. 1977, s.34). Pojęcie „ruchu odśrodkowego, wymawiania, fonacji” możemy w logopedii uważać jako „skoordynowaną pracę obwodowych narządów mownych: artykulacyjnego, fonacyjnego i oddechowego”. Zdaniem Kaczmarka (1983, s.8-9) pierwszy i drugi kierunek prowadzą do budowania tekstu słownego, czyli do mówienia. Trzeci zaś kierunek, dośrodkowy to w logopedycznym znaczeniu odbiór wypowiedzi słownej, zrozumienie. Zdaniem wspomnianych wyżej autorów J. Baudouin de Courtenay zapoczątkował językoznawcze badania języka dziecka w Polsce. W zakresie aspektu mowy patologicznej skupił się na stronie fonacyjnej, zaś w obrębie fonetyki zwrócił szczególną uwagę na różnicowanie liter i głosek, na różnicowanie dziedzin „wymawianiowo-słuchowej” i „pisano-wzrokowej”, a w języku mówionym na różnicowanie strony wymawianiowej, fonacyjnej i strony słuchowej (Kaczmarek, 1983, s.12). Jako myśliciel, działacz społeczny, wykładowca i badacz w pełni zasłużył się dla językoznawstwa i współczesnej logopedii. Napisał między innymiSzkice językowe (1904), Z patologii i embriologii języka (1885), O ogólnych przyczynach zmian językowych (1885), (Minczakiewicz E.M., 1998, s.25).
Ważną rolę w rozwoju polskiej logopedii odegrał Władysław Ołtuszewski (1855-1922). Jako lekarz, foniatra, terapeuta może być w pełni uważany za specjalistę w zakresie patologii mowy, tym bardziej iż jego teoretyczne i praktyczne działania skupiały się wokół problematyki zaburzeń mowy, a także wokół niedorozwoju umysłowego dzieci. W latach 1892 – 1922 prowadził w Warszawie Zakład Leczenia Zboczeń Mowy. Był popularyzatorem wyników swoich doświadczeń między innymi na łamach czasopismZdrowie i Medycyna. Wygłaszał też odczyty na temat patologicznych aspektów mowy na zebraniach Warszawskiego Towarzystwa Lekarskiego, czy też Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego. Analizując mowę kładł nacisk na jej fizjologię jak i patologię. Będąc uczniem A. Gutzmana z Berlina, podjął się próby opracowania klasyfikacji zaburzeń mowy, dzieląc je na ośrodkowe i obwodowe. Jest autorem wielu prac z zakresu zaburzeń mowy, a do najważniejszych należą Szkic nauki o mowie i jej zboczeniach (1905), Osiem przyczynków nauki o zboczeniach mowy (1893-1902),Higiena mowy (1896) oraz Bełkotanie mowy i pisma (1893), (Demelowa G., 1975, s.111-114).
Pierwszą jednakże postacią, istotną dla historycznych rozważań nad polską logopedią jest Jan Siestrzyński (1788-1824). Prezentuje w swoich badaniach zarazem nurt medyczny, językoznawczy, jak i pedagogiczny. Pracując, jako nauczyciel, w Instytucie Głuchoniemych w Warszawie, Siestrzyński był gorącym zwolennikiem nauczania głuchych mowy głosowej, z którą to metodą zapoznał się w Lipsku. Poczesne miejsce w historii logopedii zajmuje jego dzieło Teoria mowy i czytania z ust. Mechanizm mowy ludzkiej (dzieło nie opublikowane, w dwóch częściach, odpis znajduje się w Katedrze Języka Polskiego UMCS w Lublinie, za: Kaczmarek B., 1969, s. 142-145). Praca ta jest pionierskim wkładem w rozwoju surdologopedii. Podaje w niej szczegółowe wskazówki dotyczące kształcenia mowy u głuchych, a także interesujące klasyfikacje głosek. Druga jego praca O litografii traktuje o nauczaniu głuchych w warunkach warsztatów przyszkolnych. Dokonał także klasyfikacji głuchoty, wyróżniając pięć stopni utraty słuchu (Minczakiewicz E.M., 1998, s.25).
Początki logopedii na Śląsku
Śląsk obfituje w bogate tradycje logopedyczne, które sięgają drugiej dekady dwudziestego wieku. W 1922 roku zaczął funkcjonować w Katowicach Instytut Fonetyczny założony przez zasłużonego dla śląskiej logopedii księdza doktora Stanisława Wilczewskiego (1886 – 1980) (Chęciek M., Nowakowska – Kempna I., 1996, s.57-67). Instytut, zajmujący się początkowo terapią różnych zaburzeń mowy i głosu, w latach 50. i 60. dwudziestego wieku wyspecjalizował się w prowadzeniu (z wykorzystaniem badań Ch. Van Ripera) terapii osób jąkających się. Wiedzę zdobytą podczas studiów fonetycznych na Uniwersytecie w Hamburgu oraz psychologicznych na Uniwersytecie Warszawskim wykorzystywał, prowadząc przed drugą wojną światową oprócz praktyki terapeutycznej wykłady i szkolenia nauczycieli, profilaktyczne kursy higieny mowy w seminariach nauczycielskich i duchownych. Zdobytą wiedzę (uwieńczoną doktoratem w 1921 roku) z zakresu fonetyki pod kierunkiem prof. dr. med. G. Panconcelli’ego – Calcia’ii na Uniwersytecie w Hamburgu w pełni wykorzystał prowadząc dalsze badania i praktykę diagnostyczno – terapeutyczną we wspomnianym wyżej Instytucie Fonetycznym w Katowicach. Wyniki swoich badań naukowych stosował w praktyce w swoim Instytucie i Poradni Logopedycznej oraz dzielił się nimi na kongresach Międzynarodowego Towarzystwa Logopedów i Foniatrów (IALP) w Bonn (1930) i Amsterdamie (1932), (Basista W., 1998, s. 11-14; Sołtys A., 1983, s. 226-228). W latach sześćdziesiątych dwudziestego wieku ks. dr S. Wilczewski ściśle współpracował (choć nieoficjalnie, ze względu na sytuację ustrojowo – polityczną w Polsce) z prof. L. Kaczmarkiem, uważanym za „ojca współczesnej polskiej logopedii” w zakresie tworzenia się podstaw kształcenia logopedycznego i opieki logopedycznej w Polsce. W roku 1974 na gorącą prośbę Zarządu Katowickiego Koła PTL ks. dr S. Wilczewski zorganizował dla pierwszej dziesięcioosobowej grupy logopedów śląskich bezpłatny, półroczny kurs w zakresie terapii jąkania (bazujący na opublikowanym wLogopedii nr 7 artykule, Wilczewski S., 1967, s. 105-111). W latach następnych nieco krótsze szkolenia ukończyło jeszcze kilka grup logopedów. Po śmierci w 1980 roku (w wieku 94 lat) tego wspaniałego nestora śląskiej logopedii kontynuatorem jego dzieła na polu logopedii jest do dnia dzisiejszego ks. mgr Władysław Basista (Basista W., op. cit., s. 11-14). W 1989 roku została napisana interesująca praca magisterska na tematStanisław Wilczewski – pionier logopedii w Polsce przez – obecnie – dr Idę Szwed (wcześniej Karkosz), psychologa i logopedę, adiunkta Wydziału Psychologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Próby niesienia pomocy logopedycznej w szkołach były podejmowane w latach trzydziestych ubiegłego wieku także przez Szkolną Poradnię Psychologiczno – Lekarską przy Instytucie Pedagogicznym w Katowicach. Poradnia została utworzona w 1933 roku „jako warsztat pracy psychologa szkolnego przy Śląskim Urzędzie Wojewódzkim”. Stanowiła także zaplecze praktyczne dla Instytutu Pedagogicznego powstałego w 1928 roku. W dodatku do wydawanego przez wiele lat na Śląsku czasopisma „Chowanna” z 1933 roku Sprawy Szkolne na Śląsku podane zostało, że „Poradnia zajmuje się wszystkimi dziećmi, które sprawiają jakiekolwiek rodzaju trudności w wychowaniu i nauczaniu, zarówno w szkole jak i w domu. Do Poradni należy kierować dzieci i młodzież […] z wadami wymowy (jąkanie, zacinanie, seplenienie itp.).” W sprawozdaniu z działalności Poradni w roku szkolnym 1937/38 podano m.in. tabelę wyszczególniającą powód skierowania do niej dzieci; na 150 dzieci, dziesięcioro skierowano z powodu zaburzeń mowy i słuchu (wiek dzieci: 4-14 lat, Chowanna, 1939, nr 3, s. 40-45).
Współczesne zręby śląskiej logopedii
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego wieku problemy logopedyczne były szczególnie bliskie nauczycielom, którzy po drugiej wojnie światowej kończyli w Warszawie Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej (PIPS) i pracowali zarazem w szkolnictwie specjalnym. W latach 60. kilka osób z ówczesnego województwa katowickiego uczestniczyło w kursach logopedycznych organizowanych przez Ministerstwo Oświaty i PIPS, prowadząc terapię logopedyczną w funkcjonujących w tym okresie poradniach społeczno – wychowawczych Towarzystwa Przyjaciół Dzieci (TPD), bądź w poradniach służby zdrowia. Ośrodki szkolno – wychowawcze dla głuchych i niedosłyszących, w których nauczyciele korygowali wady mowy i głosy, w latach 60. należały do głównych placówek, z których wywodzili się pierwsi logopedzi. Na Śląsku takie placówki funkcjonowały (i funkcjonują do dziś pod nieco zmienioną nazwą) w Lublińcu i w Raciborzu (Chęciek M., Nowakowska – Kempna I., op. cit., s. 58).
Wczesne działania logopedyczne w latach pięćdziesiątych XX wieku, jak wspomniano wyżej, wiążą się z funkcjonowaniem w województwie katowickim pięciu poradni społeczno – wychowawczych TPD (Bytom, Katowice, Sosnowiec, Tychy, Zabrze) oraz jednej w Raciborzu, położonym wówczas w obrębie województwa opolskiego. W statucie tych poradni brakowało jasnego sformułowania zadań logopedycznych, niemniej przy okazji pracy terapeutycznej w zakresie trudności dydaktycznych u dzieci prowadzono w niektórych poradniach terapię logopedyczną. W Poradni Społeczno – Wychowawczej TPD w Raciborzu w latach 60. była zatrudniona nauczycielka szkoły dla głuchych, która po ukończeniu centralnego kursu logopedycznego w PIPS w Warszawie prowadziła terapię dzieci z wadami wymowy.
Druga połowa lat 60., w którym to okresie poradnie społeczno – wychowawcze TPD oraz poradnie psychologiczne (zawodowe) przekształcały się, na mocy rozporządzenia Ministra Oświaty, w poradnie wychowawczo – zawodowe zbiega się z początkami funkcjonowania Polskiego Towarzystwa Logopedycznego (PTL). Podkreślanie przez Zarząd Główny PTL problemu dzieci z wadami wymowy przyniosło w województwie katowickim korzystne nastawienie władz oświatowych i służby zdrowia do zatrudniania logopedów, głównie w niepełnym wymiarze czasu pracy.
Sytuacja uległa znacznej poprawie, gdy w 1970 roku otwarto przy Uniwersytecie im. Marii Curie – Skłodowskiej (UMCS) w Lublinie pierwsze w Polsce Podyplomowe Studium Logopedii. W początkowym okresie z województwa katowickiego studia te podjęli m.in. mgr Irena Łyżeczka (Wojewódzka Poradnia Wychowawczo – Zawodowa i Wojewódzka Poradnia Zdrowia Psychicznego w Katowicach), mgr Mieczysław Chęciek (Poradnia Wychowawczo – Zawodowa w Wodzisławiu Śląskim i Poradnia Logopedyczna Zespołu Opieki Zdrowotnej w Raciborzu), mgr Barbara Mrozek, mgr Magdalena Złotos i mgr Renata Jop z Katowic, mgr Urszula Omylińska z Bielska-Białej i mgr Irena Kuśnierz z Mikołowa.
Początek lat 70. przyniósł możliwość częstszego zatrudniania logopedów w pełnym i niepełnym wymiarze czasu pracy. Dla przykładu, w roku szkolnym 1970/71 na 30 poradni wychowawczo – zawodowych województwa katowickiego, zatrudniających 172 psychologów i pedagogów (w pełnym i niepełnym wymiarze godzin), w 6. poradniach pedagodzy w ramach swojego etatu prowadzili terapię logopedyczną. Placówki służby zdrowia zatrudniały 7. takich specjalistów, w tym 4 – w niepełnym wymiarze godzin. Logopedią artystyczną zajmowało się w tym czasie 6 osób. Z ich to inicjatywy 17 grudnia 1970 roku zostało powołane kolejne w Polsce Katowickie Koło PTL, którego przewodniczącym został mgr Marian Mikuta, autor m.in. książki Kultura żywego słowa.Koło skupiało kilkudziesięciu członków z kręgu wspomnianej logopedii artystycznej i po kilku latach działalności zostało rozwiązane.
Od roku 1972 ośrodkiem doskonalącym logopedów stała się ówczesna Okręgowa (potem Wojewódzka) Poradnia Wychowawczo – Zawodowa w Katowicach, w której została zatrudniona pierwsza na Śląsku absolwentka Podyplomowego Studium Logopedii w Lublinie, mgr Irena Łyżyczka.. Dzięki jej ogromnemu zaangażowaniu poszerzała się grupa pedagogów i psychologów kończących Podyplomowe Studium Logopedii UMCS w Lublinie, a potem podobne w Warszawie i Krakowie. Zespół logopedów z województwa katowickiego pod jej kierunkiem organizował w Okręgowej Poradni Wychowawczo – Zawodowej robocze spotkania, podczas których wypracowywano praktyczne metody w zakresie profilaktyki i terapii logopedycznej (m.in. organizowanie ognisk logopedycznych w przedszkolach, kursów logopedycznych dla nauczycielek przedszkoli). Brak materiałów do diagnozy i terapii logopedycznej zainspirował opracowanie i wydanie przez Okręgową Poradnię Wychowawczo – Zawodową w 1974 roku dwóch pozycji: Materiały pomocnicze dla pracowników poradni wychowawczo – zawodowych i nauczycieli w rozpoznawaniu zaburzeń mowy oraz trudności w czytaniu i pisaniu (autorzy: M. Chęciek, M. Jaeger, I. Kuśnierz, I. Łyżyczka, B. Mrozek, z recenzją dr. J. T. Kani z UMCS w Lublinie) oraz Materiały pomocnicze do pracy korekcyjnej z dziećmi z fragmentarycznymi deficytami i zaburzeniami rozwojowymi (Rozdz. VII: Zaburzenia i wady wymowy – w opracowaniu I. Łyżyczki). Każdego roku szkolnego organizowano w Okręgowej (potem Wojewódzka, Centrum Opieki nad Dzieckiem Niepełnosprawnym, obecnie Specjalistyczna Poradnia Psychologiczno – Pedagogiczna) Poradni Wychowawczo – Zawodowej po kilka konferencji szkoleniowych o tematyce logopedycznej. Zapraszano na nie znanych specjalistów z zakresu logopedii, foniatrii i innych z różnych ośrodków naukowych w kraju.
W roku szkolnym 1974/75 w poradniach wychowawczo – zawodowych województwa katowickiego na 112 psychologów i 108 pedagogów pracowało 15 logopedów, w tym jeden w pełnym wymiarze czasu pracy. W analogicznym okresie placówki służby zdrowia zatrudniały w województwie katowickim 10 logopedów (w tym 7 – w niepełnym wymiarze godzin). Konsultantem logopedów zatrudnionych w służbie zdrowia w województwie katowickim był w owym czasie dr Kazimierz Głogowski, specjalizujący się w późniejszych latach swojej zawodowej kariery w terapii jąkających się, co zaowocowało opublikowaniem przez niego m.in. artykułu Jąkanie w aspekcie zdezintegrowanej osobowości (Głogowski K., 1969, s. 58-70). Przed drugą wojną światową związany był ze Śląskim Ośrodkiem dla Głuchych w Lublińcu. Z problematyki badań nad dziećmi głuchymi uzyskał wówczas doktorat. W latach 1952 – 1987 pracował jako ortofonik w Wojewódzkiej Poradni Zdrowia Psychicznego w Katowicach, prowadząc terapię logopedyczną osób z różnorodnymi zaburzeniami mowy, w tym osób jąkających się. Ściśle współpracował z Polskim Towarzystwem Logopedycznym w Lublinie i utrzymywał stały kontakt merytoryczny z prof. L. Kaczmarkiem. W 1978 roku we wspomnianej wyżej Poradni został też zatrudniony mgr Jacek Weber, współpracując z dr. Głogowskim na polu terapii osób jąkających się.
W latach 70. ubiegłego stulecia śląscy logopedzi coraz częściej publikowali swoje prace w piśmiennictwie pedagogicznym i logopedycznym (m.in. Łyżyczka I., 1978, Omylińska U., 1980, Chęciek M., 1974, 1975a, 1975b, 1976, 1978). Na podkreślenie zasługuje także ogromne zaangażowanie w tworzenie warsztatu pracy i badawczego mgr Ireny Łyżyczki (1925-1994), która bez reszty oddała się zgłębianiu wiedzy, pracom badawczym i pomocy diagnostyczno – terapeutycznej dzieciom z wadami zgryzu i rozszczepowymi w zorganizowanej przez siebie, z inicjatywy prof. dr hab. n.med. M. Pisulskiej – Otręby, Poradni Logopedycznej Zakładu Ortodoncji Śląskiej Akademii Medycznej w Zabrzu. Poradnia ta swoją działalnością merytoryczną na wysokim poziomie była wzorem dla innych tego typu ośrodków w kraju. Wyszkoliła sobie, przed odejściem na emeryturę, godnego i w pełni zaangażowanego następcę dr Danutę Plutę – Wojciechowską, która do dziś realizuje rozpoczęte przez nią zadania, czego uwieńczeniem stała się praca doktorska D. Pluty – Wojciechowskiej na temat Realizacja polskich fonemów spółgłoskowych ze względu na miejsce artykulacji u dzieci i młodzieży z rozszczepem podniebienia pierwotnego i/lub wtórnego z perspektywy teorii prototypów.
U podstaw działalności Katowickiego Koła Naukowego i Śląskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Logopedycznego
Z inicjatywy grupy logopedów poradni wychowawczo – zawodowych ówczesnego województwa katowickiego, 27 września 1979 roku utworzono w Katowicach Koło Naukowe Polskiego Towarzystwa Logopedycznego. Główną inspiratorką tego aktu była nieodżałowana, wielce zasłużona dla współczesnej śląskiej logopedii, mgr Irena Łyżyczka, zatrudniona także – oprócz Wojewódzkiej Poradni Wychowawczo – Zawodowej (WPW-Z) w Katowicach – w Poradni Logopedycznej Zakładu Ortodoncji Śląskiej Akademii Medycznej w Zabrzu. Przewodniczącą Koła Naukowego PTL została właśnie I. Łyżyczka, sekretarzem został mgr Mieczysław Chęciek, zaś skarbnikiem – mgr Magdalena Złotos. Do Koła wstąpiło 35 logopedów, a siedzibą stał się lokal Wojewódzkiej Poradni Wychowawczo – Zawodowej (obecnie Specjalistyczna Poradnia Psychologiczno – Pedagogiczna) w Katowicach przy ulicy Sokolskiej 26. Od niespełna roku Śląski Oddział PTL ma swoją siedzibę na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach (lokal Podyplomowych Studiów Logopedycznych).
Po przejściu mgr I. Łyżyczki w 1985 roku na emeryturę funkcję przewodniczącej Koła Naukowego PTL objęła mgr M. Złotos, logopeda WPW-Z, funkcję sekretarza nadal sprawował mgr M. Chęciek, logopeda z Poradni Wychowawczo – Zawodowej w Wodzisławiu Śląskim i Poradni Logopedycznej ZOZ w Raciborzu. Obowiązki skarbnika przejęła mgr E. Rychlewicz z WPW-Z. Członkami Zarządu Koła i Komisji Rewizyjnej zostałi: mgr Czesława Lewicka – Pacześniowska, mgr Barbara Mrozek, mgr Renata Jop, mgr Irena Kuśnierz i mgr Jadwiga Zbieg. Kolejna zmiana Zarządu nastąpiła podczas zebrania wyborczego w 1990 roku. Funkcję przewodniczącego Koła (potem Oddziału) powierzono działaczowi i członkowi Zarządu Głównego PTL, dr. Mieczysławowi Chęćkowi (pełnił ją nieprzerwanie przez sześć kadencji, do 2006 roku). Obowiązki zastępcy pełniły: mgr R. Jop (2 kadencje), dr D. Pluta-Wojciechowska (4 kadencje), sekretarza i członków Zarządu oraz Komisji Rewizyjnej w poszczególnych kadencjach: mgr R. Jop, mgr Cz. Pacześniowska, mgr J. Oczadły, mgr K. Gemza, mgr T. Jędruś, mgr B. Tresenberg, mgr W. Nowakowska-Potyka, mgr G.Wajs, mgr B. Cyl, dr I. Sosnowska-Wieczorek, dr I. Michalak-Widera, dr K. Węsierska, mgr K.Pietras. W 2006 roku funkcję przewodniczącej Śląskiego Oddziału PTL objęła dr I. Michalak – Widera, funkcję zastępcy powierzono mgr K. Pietras, sekretarza – mgr D. Jochemczyk, skarbnika – mgr. J. Oczadłemu, funkcje zaś członków Zarządu i Komisji Rewizyjnej pełnią: dr M. Chęciek, dr K. Węsierska, mgr Ł. Skrzypiec, mgr Cz. Pacześniowska, mgr K. Pawlas i mgr T. Brawański.
Wybrane obszary działalności naukowo – szkoleniowej
Do chwili obecnej, w okresie trzydziestu lat działalności, Katowickie Logopedyczne Koło Naukowe przekształcone w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia w Śląski Oddział Polskiego Towarzystwa Logopedycznego zorganizowały 75 konferencji naukowo – szkoleniowych dla logopedów. Decyzją Zarządu Oddziału od 2007 roku zostały one przekształcone w ogólnopolskie konferencje logopedyczne, a związane to było z coraz liczniejszym udziałem w konferencjach logopedów z innych regionów Polski. Wśród tej dużej liczby konferencji są zatem cztery konferencje ogólnopolskie. Ambicją Zarządów wszystkich kadencji Katowickiego Koła Logopedycznego Naukowego, czy też Śląskiego Oddziału PTL stało się organizowanie konferencji naukowo – szkoleniowych na wysokim merytorycznym poziomie. Zapraszano więc wykładowców ze znanych ośrodków logopedycznych w kraju, ale także i z zagranicy.
Niektóre konferencje odbywały się bezpośrednio w placówkach wychowawczych i rehabilitacyjnych, łącząc w ten sposób część teoretyczną z prezentacją pacjentów i zapoznawaniem się z daną placówką. Tematyka szkoleniowa obejmowała praktycznie wszystkie zaburzenia logopedyczne, począwszy od alalii, poprzez dyslalie, palatolalię, jąkanie i inne zaburzenia płynności mówienia, zaburzenia głosu, afazję itp. Starano się podejść do wyboru tematyki konferencyjnej zgodnie z działami naukowymi, które tworzą podstawy logopedii jako nauki. Tak więc tematyka oscyluje pomiędzy medycyną, językoznawstwem, psychologią, pedagogiką, ale także kulturą żywego słowa (w szerokim tego słowa znaczeniu). Wśród prelegentów i prowadzących zajęcia także w formie warsztatowej znalazły się między innymi takie znane z literatury i praktyki postacie jak: dr Zofia Kordyl (Kraków, „Afazja dziecięca”, 1980), prof. dr hab. H. Mierzejewska (Warszawa, „Metody badania afazji dla potrzeb logopedów”, 1981), dr Jerzy Kałużyński (Łódź „Jąkanie a trema”, 1981), prof. dr med. Tomasz. Zaleski (Warszawa, „Terapia jąkania”, 1981), dr Krystyna Błachnio (Poznań, „Rola zabawy w logoterapii”, 1985), mgr Mieczysław Chęciek (Racibórz, „Kombinacje podejść w terapii jąkających się”, 1985), ks. mgr W. Basista (Katowice, „Stany fonasteniczne jako problem logopedyczny”, 1986), dr Z. Tarkowski (Lublin, „Problemy dysartrii”, 1989), dr E. Stecko (Warszawa, „Różnicowanie alalii sensorycznej z niedosłuchem”, 1991), prof. dr hab. Med. M. Pisulska – Otręba (Zabrze, „Problematyka logopedyczna dziecka z wadą zgryzu”, 1991), mgr D. Pluta (Zabrze, „Rozszczep podniebienia jako zaburzenie wieloukładowe”, 1994), prof. dr.n.med. E. Marszał (Katowice, „Neurologiczne aspekty leczniczo – rehabilitacyjne dziecka zaburzonego neurologicznie i logopedycznie”, 1997), prof. dr hab. E. Kilinska-Ewertowska (Gdańsk, „Logorytmika w pracy logopedy”, 1998), mgr A. Kowalczuk-Fabczak (Białystok, „Problemy terapii logopedycznej pacjentów po laryngektomii”, 1998), prof. dr hab. zw. I. Nowakowska-Kempna (Katowice, „Założenia glottodydaktyczne w warsztacie logopedy”, 1999), dr A. Kałużna (Katowice, „Problemy dzieci uszkodzonych neurologicznie w ujęciu m.in. metod Wojty, Bobhatów, Castillo Morales, SI”, 2000), mgr B. Toczyska (Gdańsk, „Praca nad wymową na podstawie własnych książek, czyli co Autorka ma na myśli”, 2001), dr I. Sosnowska-Wieczorek (Katowice, „Nowoczesne metody diagnostyczne i terapeutyczne w pracy z dziećmi niesłyszącymi”,2002), prof. dr hab. Z. Tarkowski (Lublin, „Diagnoza i terapia jąkania w teorii i praktyce”, 2003), prof. dr hab. J. Cieszyńska (Kraków, „Nauka czytania krok po kroku”, 2004), dr M. Młynarska i dr T. Smreka (Wrocław, „Psychostymulacyjna metoda kształtowania mowy i myślenia”, 2005), prof. dr hab. S. Milewski (Gdańsk, „Wspomaganie rozwoju mowy dziecka”, 2006), prof. Andrea Jaworska (Lublin, 2009) i prof. Asmus Hintz (Hamburg, 2008) – „Wybrane obszary zagadnień głosu”. Celem zapoznania się ze szczegółowym wykazem tematycznym wielu dalszych wykładowców podczas śląskich konferencji odsyła się Czytelnika do Forum Logopedycznego nr 17 (2009).
Do bardzo interesujących merytorycznie konferencji należy zaliczyć konferencję naukowo – szkoleniową zorganizowaną w dniach 17 – 18 stycznia 1992 roku w Raciborzu. Wzięło w niej udział ponad 100 logopedów i lekarzy – laryngologów. Wykłady wygłosili m.in.: prof. dr hab. n.med. Barbara Maniecka – Aleksandrowicz (Warszawa, „Rehabilitacja mowy i głosu po laryngektomii), prof. dr hab. Bogdan Adamczyk (Lublin, „Problemy echokorekcji”), dr Zbigniew Tarkowski (Lublin, „Problemy zawodowe logopedów”), dr Elżbieta Stecko (Warszawa, „Jąkanie uwarunkowane metabolicznie”), dr Henryk Wolan (Katowice, „Metody badania słuchu u dzieci”). Konferencja została połączona z posiedzeniem wyjazdowym Zarządu Głównego PTL oraz z prezentacją zajęć logopedycznych i występów artystycznych dzieci z wadami słuchu w Ośrodku Szkolno – Wychowawczym dla Głuchych w Raciborzu (Pielecki A., 1992, s. 63-64).
Kolejną wyjazdową konferencję zorganizowano w Ośrodku Rehabilitacyjnym dla Afatyków Śląskiego Centrum Rehabilitacji w Tarnowskich Górach ( Repty ) 16 października 1992 roku. Bardzo interesujące referaty wygłosili m.in. dr n.med. M. Betnarska („Opieka neurologiczno-logopedyczna nad afatykami”), dr M. Janota („Problemy rehabilitacji ruchowej afatyków”). Uczestnicy konferencji (ok. 90 osób) mieli okazję zwiedzić Ośrodek i zapoznać się z niektórymi metodami terapii w czasie bezpośredniej pracy z pacjentami (Chęciek M., 1992, s. 72-73). Odbyły się także konferencje w Ośrodku Szkolno – Wychowawczym dla Upośledzonych Umysłowo w Bielsku Białej (1989), w Ośrodku Wychowawczo – Rehabilitacyjnym dla dzieci z porażeniami mózgowymi w Katowicach (Osiedle Tysiąclecia), w Ośrodku Rehabilitacyjnym dla Dzieci w Rybniku (1991).
Podczas konferencji systematycznie przedstawiano sprawozdania i doniesienia z zagranicznych staży, czy też pobytów członków Koła / Oddziału na zagranicznych kongresach. Dzielono się doświadczeniami z pracy diagnostyczno – terapeutycznej przy użyciu nowych technik (np. mgr A. Bochniarz z Żor, 1983, 1991).
Współpraca Zarządu Głównego PTL z Międzynarodowym Towarzystwem Logopedów i Foniatrów (IALP) doprowadziła do afiliacji PTL przy IALP podczas posiedzenia Zarządu IALP 15 sierpnia 1991 roku w Vadsena (Szwecja). Za tę współpracę z IALP z ramienia PTL był odpowiedzialny M. Chęciek (Chęciek M., 1991, s. 159-160).
Od 1993 roku M. Chęciek z ramienia ZG PTL współpracował z europejską organizacją logopedyczną CPLOL (Stały komitet/Związek Terapeutów Mowy i Języka i Logopedów Unii Europejskiej, z siedzibą w Paryżu), co zaowocowało zaproszeniem go jako delegata z Polski na II Kongres CPLOL w Antwerpii w 1992 roku. Podczas Kongresu M. Chęciek przedstawił w formie referatu problematykę logopedii na Śląsku i w Polsce. Starania o przyjęcie ZG PTL w poczet członków stowarzyszonych przy CPLOL nie zostały uwieńczone sukcesem, bowiem PTL ostatecznie nie spełniało warunków jako „związek zawodowy logopedów” (Chęciek M., 1994, s. 94-98). Stąd kilka lat później ZG PTL podjął decyzję o założeniu Polskiego Związku Logopedów PZL (w założycielskich spotkaniach z ramienia Śląska udział brali dr D. Pluta-Wojciechowska i dr M. Chęciek), co stało się faktem i po kilku latach współpracy PZL z CPLOL, gdy Polska została przyjęta w poczet Unii Europejskiej, PZL stał się w 2008 roku rzeczywistym członkiem CPLOL. Obecnie funkcję przewodniczącego Zarządu Głównego PZL pełni wielce zasłużona dla logopedii polskiej, szczególnie dla Ziemi Wielkopolskiej, specjalista neurologopeda dr Anna Żebryk–Stopa.
W ramach nawiązanej wcześniejszej współpracy z CPLOL Katowickie Koło Naukowe PTL zaprosiło z wykładami i warsztatami dr Evemarie Haupt z Uniwersytetu i Polikliniki Zaburzeń Mowy i Głosu w Monachium na konferencję naukowo – szkoleniową w Katowicach 20 kwietnia 2005 roku. Specjalistka światowej sławy na polu terapii zaburzeń głosu zaprezentowała ciekawe wykłady i warsztat dotyczący terapii osób z zaburzeniami głosu (Haupt E., 1995, s. 61-66) dla ponad 150 logopedów zgromadzonych na konferencji. W czasopiśmie Niemieckiego Związku Logopedów (DBL) Forum – Logopaedie nr 3 zamieściła w bardzo korzystnym dla PTL świetle obszerne sprawozdanie z pobytu na konferencji PTL w Katowicach ( Haupt E., 1995, s. 23-24).
Interesujące są tradycje kształcenia logopedycznego na Śląsku, bo sięgają 1929 roku, kiedy to aż do drugiej wojny światowej, wspomniany już wcześniej, ks. dr S. Wilczewski prowadził kursy higieny mowy w seminariach duchownych i nauczycielskich w Katowicach i w Pszczynie. Od 1930 roku prowadził wykłady z zakresu higieny mowy z uwzględnieniem fizjologii, akustyki i fonetyki w Państwowym Konserwatorium Muzycznym w Katowicach. Po wojnie kontynuował zajęcia w seminariach duchownych. W latach 1985 – 1988 w Oddziale Doskonalenia Nauczycieli w Katowicach 78 ukończyło trzysemestralne Studium Logopedii Szkolnej (według programu prof. dr. L. Kaczmarka). Wielu z tych absolwentów uzupełniało kwalifikacje na podyplomowych studiach i pracuje do dziś w placówkach służby zdrowia i oświatowych.
W roku 1993 zostało utworzone na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Śląskiego w Sosnowcu 2.letnie Podyplomowe Studium Logopedii z Glottodydaktyką i Terapią Pedagogiczną, którego kierownikiem została językoznawca prof. zw. dr. hab. Iwona Nowakowska – Kempna. Do chwili obecnej kilkaset osób ukończyło te studia i znajdują zatrudnienie w różnorodnych placówkach oświatowych i ochrony zdrowia. Wysoki poziom merytoryczny Studium jak i duża liczba godzin przeznaczonych na praktyki laboratoryjne wciąż staje się magnesem dla chętnych do uzyskania dyplomu logopedy. Obecnie Podyplomowe Studia Logopedii mają siedzibę w gmachu Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, a funkcję kierownika studiów pełni logopeda, adiunkt UŚ, dr Olga Przybyla. Przez długi okres funkcję sekretarza pełniły bardzo zaangażowane w utrzymywanie odpowiedniego poziomu organizacyjnego Studium, dr Maria Cyranowa i mgr inż. Agnieszka Radziejowska. W bieżącym roku po raz drugi będzie zorganizowana z inicjatywy Dziekana Wydziału Filologicznego i kierownika Podyplomowych Studiów Logopedycznych UŚ konferencja naukowa logopedyczna 22 października 2009 roku z okazji Światowego Dnia Osób Jąkających Się. Współorganizatorami konferencji są Śląski Oddział PTL, Specjalistyczne Centrum Terapii Jąkania w Wodzisławiu Śląskim i Śląski Oddział Polskiego Związku Jąkających się.
Od 1986 roku przez kilkanaście lat wielu logopedów zatrudnionych w placówkach oświatowych uzyskało, po zdaniu egzaminu teoretycznego i praktycznego, stopnie (I, II i III) specjalizacji zawodowej w zakresie logopedii. Komisja Kwalifikacyjna działała przy Wojewódzkim Ośrodku Metodycznym w Katowicach, a w jej skład wchodzili m.in. prof. dr hab. I. Nowakowska-Kempna i mgr Mieczysław Chęciek. Z chwilą zlikwidowania procedury zdobywania stopni specjalizacji zawodowej, wielu logopedów w ostatnich kilkunastu latach uzyskało awans zawodowy na nauczyciela dyplomowanego w zakresie logopedii, poprawiając sobie w ten sposób nie tylko prestiż zawodowy, ale także sytuację materialną.
Ważnym wydarzeniem dla śląskich logopedów było powołanie przy Regionalnym Ośrodku Metodyczno-Edukacyjnym (ROM-E) „Metis” w Katowicach stanowiska konsultanta regionalnego ds. logopedii. Początkowo, przez kilka początkowych lat funkcję tę pełnili w minimalnym wymiarze czasu pracy dr D. Pluta-Wojciechowska i dr Mieczysław Chęciek, z kolei dr I. Michalak-Widera, mgr B. Cyl i inni. Dzięki ich działalności wielu logopedów mogło i nadal może podnosić swoje kompetencje zawodowe.
W ostatnich kilkunastu latach kilku działaczy Śląskiego Oddziału PTL obroniło swoje rozprawy doktorskie, m.in. wspomniana już wcześniej dr Danuta Pluta-Wojciechowska, dr Iwona Sosnowska-Wieczorek, dr Ida Szwed, dr Danuta Dramska, dr Michał Bitniok, dr Iwona Michalak-Widera (temat rozprawy: „Dyslalia a rozwój mowy dzieci ze szkół masowych i specjalnych. Analiza porównawcza”), dr Mieczysław Chęciek („Realizacja jednostek mowy w jąkaniu – podstawy kompleksowego programu diagnostyczno – terapeutycznego jąkających się”), dr Katarzyna Węsierska („Efektywność działań profilaktyczno – terapeutycznych logopedów w środowisku życia dzieci w wieku przedszkolnym”). Promotorem większości tych prac doktorskich była zasłużona dla śląskiej logopedii Prof. dr hab. zw. Iwona Nowakowska – Kempna.
O działalności wydawniczej i popularyzatorskiej Śląskiego Oddziału PTL słów kilka
Śląski Oddział PTL przez wiele lat prowadził doskonalenie zawodowe logopedów organizowane przez Zarząd Główny PTL w Lublinie w formie warsztatów naukowo – szkoleniowych. Bardzo duży wkład w organizację kilku edycji tych warsztatów wniosła dr Danuta Pluta – Wojciechowska przy zgromadzonym wokół siebie zespole (m.in. mgr Danuta Jochemczyk, mgr Józef Oczadły, mgr Barbara Cyl). Tematyka warsztatów była różnorodna i zależna od zgłoszeń logopedów, np. „Wczesna interwencja logopedyczna” (dr E. Stecko, Warszawa), „Dyslalia – diagnoza i terapia” (dr I. Michalak-Widera, Katowice), „Diagnoza i terapia jąkania” (dr M. Chęciek, Racibórz/Wodzisław Śląski), „Zastosowanie ustno-twarzowej terapii regulacyjnej wg Castillo Moralesa u dzieci z nieprawidłowym napięciem mięśniowym” (dr Anna Regner, dr Teresa Kaczan, Wrocław). To tylko kilka tematów. Najczęściej były to warsztaty dwudniowe i odbywały się w lokalu Specjalistycznej Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej w Katowicach, gdzie przez 29 lat znajdowała się siedziba Śląskiego Oddziału PTL. Od kilku lat zapotrzebowanie logopedów na uczestniczenie w warsztatach zmalało z wielu przyczyn.
Do jednej z nich należy organizowanie doskonalenia zawodowego przez konsultanta ds. logopedii w ROM-E „Metis” w Katowicach. Drugą przyczyną jest doskonale rozwijająca się od kilku lat w województwie śląskim sieć „Grup Wsparcia dla Logopedów” (wcześniej), a od kilku lat „Śląskich Zespołów Doskonalenia Logopedów”, które organizują w terenie wspaniałe formy podnoszenia swoich kompetencji zawodowych. Te Zespoły są niejako „Kołami Terenowymi Śląskiego Oddziału PTL”. Liderom tych Zespołów należą się słowa wielkiego uznania za ich zaangażowanie na rzecz organizowania różnorodnych szkoleń praktycznych, szczególnie dla młodych stażem logopedów. I to wszystko odbywa się spontanicznie, bez zaangażowania większych środków finansowych. Obecnie działa 17 Zespołów i to nie tylko w dużych miastach. Wielu liderów, czy też członków tych Zespołów publikuje swoje doświadczenia zawodowe na łamach biuletynu ŚO PTL.
Jednym z bardzo ważnych agend Śląskiego Oddziału PTL jest wydawany od 2001 roku biuletyn o nazwie Śląskie Wiadomości Logopedyczne (numery 1 – 13), zmienionej w 2008 roku na Forum Logopedyczne (numery 14 – 17). Początkowo skromny, z czasem biuletyn stał się czasopismem o wielkich ambicjach edytorskich jego wydawców, czyli ŚO PTL oraz Komitetu Redakcyjnego. Aktualnie Komitet Redakcyjny stanowią osoby: przewodnicząca – dr D. Pluta-Wojciechowska, członkowie – dr I. Michalak-Widera, dr M. Chęciek i mgr K. Pietras. Dzięki wielkiemu zaangażowaniu Przewodniczącej, Forum Logopedyczne stało się czasopismem o wysokim poziomie merytorycznym, jeżeli chodzi o jego zawartość treściową. W czasopiśmie wydawanym dwa razy w roku przy okazji konferencji logopedycznych swoje prace zamieszczają uznane autorytety naukowe na polu logopedii, ale także, a może przede wszystkim logopedzi praktyce. Czytelnik znajdzie tu oprócz ciekawych artykułów wiele aktualnych informacji dla logopedów, szczególnie dotyczących działania PTL. Jest recenzowane przez samodzielnego pracownika naukowego, prof. dr hab. zw. Iwonę Nowakowską – Kempną. Szata graficzna pisma jest wysoko oceniana przez czytelników, a zawarte w nim artykuły stanowią stałą lekturę nie tylko śląskich logopedów. Pismo jest bowiem wysyłane do wielu bibliotek w kraju, także do podyplomowych studiów logopedycznych w Polsce. Duże zaangażowanie mgr Anny Kmiecik w korektę pisma przyczynia się niewątpliwie do jego wysokiego pod względem edytorskim poziomu. Pismo Forum Logopedyczne – dzięki działaniom Przewodniczącej Komitetu Redakcyjnego – w 2009 roku zostało wpisane na listę czasopism naukowych punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Od trzech lat, uchwałą Zarządu Oddziału, przyznawana jest działaczowi Śląskiego Oddziału PTL nagroda (miedzioryt): Logopedia Silesiaca – „to co dla i w śląskiej logopedii najlepsze” „za wieloletnią, wybitną działalność na rzecz środowiska logopedycznego na Śląsku”. Pierwszą nagrodę otrzymał dr M. Chęciek, drugą – prof. dr hab. I. Nowakowska – Kempna, a trzecią w 2009 roku – dr M. Szalińska-Otorowska.
Logopedzi śląscy opracowują nie tylko artykuły do Forum Logopedycznego. Publikują swoje prace w ogólnopolskich czasopismach logopedycznych, psychologicznych, czy też pedagogicznych. Prace ich można znaleźć w wielu książkach o tematyce logopedycznej (jako prace zbiorowe), wydawanych szczególnie przez ośrodki kształcenia logopedów. Publikują wreszcie własne książki, które niejednokrotnie pokazują wyniki ich pracy badawczej. Opracowują i publikują kwestionariusze i testy do diagnozy logopedycznej, publikują pomoce do terapii logopedycznej, tak w formie obrazkowo – wyrazowej, jak i w formie programów multimedialnych. Niektóre z tych publikacji i pomocy można zobaczyć i nabyć na wielu stoiskach organizowanych podczas każdorazowej konferencji logopedycznej w Katowicach. Przy okazji uczestniczenia w ogólnopolskich konferencjach logopedycznych logopedzi i goście mogą podziwiać przepiękną, historyczną Salę Sejmu Śląskiego, co zapewne dodaje splendoru tym konferencjom.
Śląski Oddział PTL opracował i wydał w ostatnich latach kilka bardzo ciekawych plakatów, które wnoszą wiele treści w zakresie szeroko pojętej profilaktyki logopedycznej i propagują w środowisku wiedzę dotyczącą m.in. walki ze zjawiskami patologicznymi w mowie. Pomysłodawcami tej formy promowania wiedzy logopedycznej są przede wszystkim dr I. Michalak-Widera i dr K. Węsierska.
Od kilku kadencji w Zarządzie Głównym PTL funkcję zastępcy przewodniczącego pełni dr M. Chęciek, zaś członkiem Zarządu jest dr D. Pluta-Wojciechowska (wybierani przez Walne Zgromadzenie PTL). Dr D. Pluta-Wojciechowska jest także aktualnie członkiem Komisji Rozwoju Języka Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.
Na koniec warte jest podkreślenie zamieszczania na stronie internetowej Polskiego Towarzystwa Logopedycznego wielu różnorodnych informacji dotyczących nie tylko logopedii śląskiej. Prezentowane są bieżące informacje dotyczące poszczególnych oddziałów PTL w Polsce, organizowanych konferencji i ich programów, ale także zdjęcia i sprawozdania z konferencji Śląskiego Oddziału PTL, recenzje ciekawych pozycji książkowych z zakresu logopedii itp. Strona internetowa Polskiego Towarzystwa Logopedycznego stała się bardzo aktywna i jest licznie odwiedzana przez zainteresowanych internautów za sprawą członka Zarządu Śląskiego Oddziału PTL mgr. Karola Pawlasa. Jego bezgraniczne oddanie „dla sprawy” nie zna tu granic. Jest to dla śląskiej logopedii także znaczące osiągnięcie.
Bibliografia
1. Basista W., 1998, Logopedia w życiu księdza dra Stanisława Wilczewskiego, [w:]Logopedia jako nauka interdyscyplinarna – teoretyczna i stosowana, Nowakowska-Kempna I. (red.),Wyd. UŚ Katowice.
2. Chęciek M., 1975a, Higiena głosu, „Oświata i Wychowanie” nr 10, s. 33-36.
3. Chęciek M., 1975b, Pod opieką logopedy, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” nr 2, s. 25-26.
4. Chęciek M., 1976, Jąkanie – przyczyny i zapobieganie.
5. Chęciek M., 1978, O kształceniu terapeutów mowy w Wielkiej Brytanii, „Logopedia” nr 13, s. 63-65.
6. Chęciek M., 1991, Afiliacja Polskiego Towarzystwa Logopedycznego przy IALP, „Logopedia” nr 18, s. 159-160.
7. Chęciek M., 1992, Konferencja naukowo – szkoleniowa w Śląskim Centrum Rehabilitacji w Reptach, „Logopedia” nr 19, s. 72-73.
8. Chęciek M., 1994, II Kongres Europejskiej Unii Logopedów (CPLOL) w Antwerpii, „Logopedia” nr 21, s. 94-98.
9. Chęciek M., Nowakowska-Kempna I., Z historii logopedii na Śląsku, „Logopedia” nr 23, s. 57-67.
10. Chmura-Klekotowa M., 1975, Sylwetki naukowe pionierów logopedii i dyscyplin pogranicznych – Jan Baudouin de Courtenay, „Logopedia” nr 12, s. 96-110.
11. „Chowanna”, 1933, 1939, Sprawy szkolne na Śląsku nr 3, s.40-45.
12. Demelowa G., 1975, Władysław Ołtuszewski, „Logopedia” nr 12, s. 111-114.
13. Głogowski K., 1969, Jąkanie w aspekcie zdezintegrowanej osobowości, „Logopedia” nr 8/9, s. 58-70.
14. Haupt E., 1995, O terapii zaburzeń głosu w praktyce niemieckiej logopedii, „Logopedia” nr 22, s. 61-66.
15. Haupt E., 1995, Polen ist eine Reiss wert, “Forum – Logopaedie” nr 3, s. 23-24.
16. Kaczmarek B., 1969, Sylwetki naukowe pionierów logopedii i dyscyplin pogranicznych – Jan Siestrzyński, „Logopedia” nr 8/9, s. 142-145.
17. Kaczmarek L., 1983, Jan Bauoduin de Courtenay – precursor nowoczesnej logopedii, “Logopedia” nr 14/15, s. 5-14.
18. Kaczmarek L., 1977, Nasze dziecko uczy się mowy, Wyd. Lubelskie, Lublin.
19. Łyżyczka I., 1978, Metody rehabilitacji wymowy u dzieci z rozszczepem podniebienia