Autor: Iwona Michalak-Widera
Streszczenie
W pracy logopedycznej z osobami z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim należy uwzględniać charakterystyczne cechy jednostek. Należy do nich przede wszystkim mniejsza możliwość uczenia się nowych treści. Stąd należy odpowiednio dostosowywać metody i środki pracy oraz wykazywać cierpliwość i kreatywność w podejściu do osoby o obniżonych możliwościach intelektualnych.
Speech therapy concerning children with mild handicaps requires taking their individual abilities into consideration. For example, their ability to learn new material is definitely worse than with perfectly healthy children. Hence, some appropriate methods and ways of working as well as creativity and patience should be used by speech therapists in a process of teaching mentally handicapped students.
Oddziaływania logopedyczne podejmowane w stosunku do jednostek o obniżonej sprawności intelektualnej w stopniu lekkim w przypadku zaburzeń w realizacji dźwięków mowy wymagają specjalnego podejścia ze strony logopedy. Logoterapeuta posługuje się bowiem identycznymi narzędziami do diagnozowania oraz prowadzenia terapii, jak w przypadku osób z normą. Jednak, by nastąpił postęp efektów terapeutycznych od specjalisty wymagana jest dogłębna wiedza na temat cech charakterystycznych osób z upośledzeniem intelektualnym. Wiedza ta winna się przenieść się na specyficzne podejście w pracy z jednostkami o obniżonej sprawności intelektualnej. Pod pojęciem specyficznego podejścia kryje się przede wszystkim podmiotowe traktowanie osób z tą niepełnosprawnością, kreatywność w oddziaływaniach logopedycznych a także cierpliwość terapeuty. Zwłaszcza umiejętności twórcze logopedy sprzyjają zaangażowaniu osoby z upośledzeniem intelektualnym w terapię logopedyczną. Potrzeba wykazania się pomysłowością w postępowaniu ze strony terapeuty wynika z ograniczonych możliwościach umysłowych osób poddanych ćwiczeniom, powstałych w wyniku uszkodzeń czy zahamowań w rozwoju kory mózgowej.
Obniżony poziom intelektualny uwidacznia się szczególnie w czynnościach poznawczych takich jak: spostrzeganie, wyobrażenia, pamięć, uwaga, myślenie. Osoby o nieharmonijnym rozwoju intelektualnym postrzegają wolniej, mniej dokładnie i w węższym zakresie niż jednostki prawidłowo się rozwijające. Posiadają słabszą pamięć. Osoby te wykazują upośledzoną funkcję myślenia abstrakcyjnego, nie potrafią wskazać istotnej różnicy i podobieństwa między przedmiotami. Powoduje to trudności w wydawaniu sądów i wyciąganiu wniosków (Sowa, 1997). Myślenie cechuje: niepewność sądów – spowodowana rozbieżnością pomiędzy werbalizowaniem a rozumowaniem, konkretność i mała przerzutność w myśleniu (Kościelska, 1995).
Uwaga dowolna jest dobrze skoncentrowana na materiale konkretnym. Jednakże jednostka słabo i na krótko koncentruje się na treściach abstrakcyjnych, trudnych do zrozumienia. Czas uwagi jest ograniczony. Dobrze rozwinięta jest pamięć mechaniczna. Pamięć logiczna i dowolna funkcjonują znacznie słabiej. Powoduje to przyswajanie nowych treści bez zrozumienia w stosunkowo wolny sposób. Znacznie łatwiej zapamiętywane są piosenki i wiersze, czyli teksty rymowane.
„Osoby z upośledzeniem lekkim najczęściej nie podejmują działań z własnej inicjatywy, a jedynie ograniczają się do naśladowania innych. Nie potrafią rozwiązywać problemów, korzystając z własnego doświadczenia, lecz stosują metodę prób i błędów” (Sowa, 1997, 144).
W działaniu uwidacznia się brak planowania, samodzielności i inwencji. Osoby te często podejmują działanie pod wpływem aktualnego nastroju, emocji, nie przewidując skutków swoich decyzji. Charakteryzują się nie zrównoważeniem emocjonalnym. Rozwój ruchowy u osób z lekkim upośledzeniem intelektualnym jest opóźniony. Często ruchy są mało skoordynowane oraz występuje brak ich precyzji. Jednak osoba z obniżonym intelektem w stopniu lekkim w pełni opanowuje czynności samoobsługowe oraz zawodowe. Jest zdolna do okazywania uczuć wyższych, ale ma trudności w przystosowaniu społecznym (Sowa, 1997).
Jednostka z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim ma także duże trudności w wyrażaniu swoich myśli i rozumieniu wypowiedzi innych. Często jej mowa rozwija się później od rówieśników. Występują liczne zaburzenia w mówieniu. Zasób słownictwa jest uboższy, przy czym słownictwo bierne jest znacznie bogatsze od czynnego. Dziecko z obniżoną sprawnością intelektualną w stopniu lekkim nieudolnie buduje zdania, popełniając błędy stylistyczne i składniowe. W swych wypowiedziach posługuje się często równoważnikami zdań lub pojedynczymi słowami. Są nimi najczęściej rzeczowniki i czasowniki, rzadziej przymiotniki i pozostałe części mowy. W sytuacjach kiedy pojawiają się zdania złożone są one jednorodnie złożonymi zdaniami współrzędnymi łącznymi. Zasób słownikowy tworzą głównie nazwy przedmiotów, z którymi dziecko styka się w najbliższym otoczeniu społeczno-przyrodniczym. Słownik zawiera niewiele nazw oznaczających czynności czy właściwości przedmiotów oraz stosunki między przedmiotami, czynnościami i cechami (Maurer, 1990). Mowa jest wyłącznie opisowa i ograniczona do zakresu własnych doświadczeń. Pełni przede wszystkim funkcje nominacyjne i komunikacyjne (Obuchowska, 1991).
Z Tarkowski (2003) wyróżnia dwa modele rozwoju mowy osób upośledzonych umysłowo: jednostek lekko upośledzonych umysłowo oraz głębiej upośledzonych umysłowo. Pierwszy model nie różni się on od modelu rozwoju mowy osób z normą intelektualną. Biologiczne podstawy rozwoju mowy w obu grupach są podobne. Mechanizm odbioru wypowiedzi i formułowania ich jest identyczny. Rozwój mowy jednostek w normie i osób z upośledzeniem intelektualnym w stopniu lekkim przebiega według tych samych etapów. Między sprawnością językową nie ma różnic jakościowych lecz występują różnice ilościowe.
Drugi model rozwoju mowy dotyczy jednostek głębiej upośledzonych, które wykazują ogromny deficyt biologicznego mechanizmu rozwoju mowy i różnią się pod względem ilości oraz jakości przeprowadzanych operacji językowych (Tarkowski, 2003).
Jak wykazuje model rozwoju mowy osób z obniżona sprawnością umysłową w stopniu lekkim terapia logopedyczna może i jest prowadzona w oparciu o metody oraz środki stosowane w pracy z osobami w normie intelektualnej. Istotną różnicą jest sposób prowadzonych zajęć i czas trwania terapii, co wynika z wcześniej przytoczonych cech jednostek o obniżonym poziomie umysłowym. Postępowanie terapeutyczne uwzględniać winno zasadę „tu i teraz”, co oznacza, że w pracy należy opierać się na materiale zawierającym doskonale znane przedmioty i sytuacje z najbliższego otoczenia, którymi w danej chwili osoba z obniżona sprawnością intelektualną jest zainteresowana. Ważne jest posługiwanie się konkretnymi przedmiotami, zabawkami czy ilustracjami, najlepiej zdjęciami, gdyż myślenie osób z niepełnosprawnością intelektualną zawężone jest do konkretno-obrazowego (Wyczesany 1999). Terapia z osobami o niższej sprawności intelektualnej zdecydowanie przedłuża się w czasie w stosunku do osób z normą. Przykładem jest prowadzona terapia ucznia szkoły specjalnej w Katowicach z lekkim upośledzeniem umysłowym, przyjętego do klasy pierwszej w 1999 roku, w wieku lat ośmiu. Diagnoza chłopca wykazała wyłącznie substytucję głosek szumiących. Głoski te były realizowane jako syczące, przy dobrej umiejętnością pionizowania języka i brak jakichkolwiek innych przeszkód anatomiczno-fizjologicznych. Sześć lat systematycznych ćwiczeń prowadzonych do klasy trzeciej dwa razy w tygodniu, zaś od klasy czwartej do szóstej raz w tygodniu (poza przerwami świątecznymi i wakacyjnymi) niestety nie spowodowało automatyzacji żadnej z czterech głosek szumiących. Mimo, że po ukończeniu pierwszej klasy chłopiec uzyskał umiejętność prawidłowej realizacji szeregu szumiących, w sytuacji poza gabinetem przez kolejnych pięć lat zastępował nadal głoski szumiące syczącymi.
Powyższy przykład potwierdza potrzebę kreatywnego podejścia logopedy do pracy z osobami z upośledzeniem intelektualnym. Określone ćwiczenia wymagają bowiem wielokrotnego powtarzania, które jak wskazuje powyższy przykład, może trwać latami. Jednak, by podtrzymywać zainteresowanie ucznia, należy dostarczać ciągle nowych bodźców w postaci prezentowania dziecku różnorodnych pomocy logopedycznych dotyczących tego samego zasobu treści. Warto zadbać o wielozmysłowe poznanie oparte o nie tylko na słuchu, wzroku, ale także dotyku i czuciu, pamiętając, by zawsze stosować konkretny materiał poglądowy. Przedłużona w czasie terapia dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim wymaga więc wiele inwencji oraz pomysłowości, ale także i cierpliwości ze strony logopedy. Ze względu na brak współpracy ucznia, jego szybką męczliwość i niemożność skupiania się zajęcia logopedyczne powinny odbywać się w odpowiedniej formie, np.: w połączeniu ze śpiewem, rytmiką i zabawą” (Styczek, 1980, 419). Cenne są w tym przypadku własne zainteresowania bądź talenty terapeuty. Umiejętność gry na instrumencie, sprawność manualna w postaci wytworów z plasteliny, papieru, itp., a także talent poetycki logopedy sprzyja efektywnej terapii logopedycznej. E. Minczakiewicz (1997) podkreśla, iż „praca z dzieckiem upośledzonym umysłowo wymaga od logopedy – terapeuty wielu umiejętności organizacyjnych, psychoterapeutycznych, pedagogicznych, a ponadto życzliwości wobec dziecka” (Minczakiewicz, 1997, 171). Podmiotowe traktowanie osób z niepełnosprawnością intelektualna stanowi więc istotny aspekt w oddziaływaniach logopedycznych. Autentycznie szczere podejście terapeuty wyrażające pełną akceptację osoby z obniżoną sprawnością intelektualną gwarantuje atmosferę sprzyjającą postępowi terapii.
Nie należy jednak zapominać, iż głównym założeniem w terapii logopedycznej osób z upośledzeniem umysłowym jest szeroko rozumiane wychowanie językowe. „W pracy logopedycznej z dziećmi upośledzonymi umysłowo trzeba założyć, że mamy do czynienia z ogólną niesprawnością systemu języka, tzn. z zaburzeniami wszystkich funkcji składowych mowy, ponieważ zaburzenie powstałe w jednym punkcie tego systemu odbija się na całości” (Młynarska, 2002, 16). W związku z powyższym postępu terapeutycznego nie można osiągnąć wyłącznie w warunkach gabinetowych. Naturalne sytuacje społeczne pomagają w nabywaniu umiejętności językowych. Stąd ogromna rola rodziców i opiekunów dziecka. Zdaniem G. Jastrzębowskiej i Pelc – Pękali (2003) logopeda nie osiągnie oczekiwanych rezultatów, bez wsparcia wszystkich dorosłych utrzymujących stały kontakt z dzieckiem. Wskazane jest by:
„rozmawiać z dzieckiem o rzeczach, które się razem wykonuje;
obdarzać komentarzem każdą czynność wykonywaną przy dziecku (np. podczas gotowania obiadu, mycia, sprzątania);
zachęcać dziecko do opisywania tego co widzi wokół siebie, w swoim pokoju, za oknem;
zachęcać dziecko do nazywania przedmiotów, którymi się bawi;
zachęcać dziecko do opowiadania o tym, co widziało na spacerze, co zostało kupione w sklepie itp.” (Jastrzębowska, Pelc – Pękala 2003, 783 – 784).
G. Jastrzębowska (2003) podkreśla, że „celem terapii logopedycznej jest usprawnianie procesu komunikacji dziecka w stopniu umożliwiającym mu samodzielne radzenie sobie w życiu, a nie wypracowanie bezbłędnej czy starannej jego wymowy” (Jastrzębowska, Pelc – Pękala 2003, 785). Terapia logopedyczna z osobami o obniżonej sprawności umysłowej wymaga więc tworzenia indywidualnego programu dla konkretnego dziecka, uwzględniającego poziom jego funkcjonowania komunikacyjnego, aktualny stan fizyczny i psychiczny, zainteresowania, itp.
W planowaniu kolejność etapów terapii logopedycznej osób z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim trzeba uwzględnić dwa elementy. Z jednej strony zaburzenia realizacji dźwięków, a z drugiej problemy w zakresie zasoby słownictwa i użycia prawidłowych form gramatycznych. Gdy problem dotyczy ubogiego zasobu słownictwa i wynikające stąd trudności werbalizowania myśli, praca będzie polegać na kształceniu umiejętności opowiadania, opisywania oraz na zdobywaniu nowych doświadczeń werbalnych. Jednak zakres winien zawierać proste, nieskomplikowane treści. Natomiast jeżeli dziecko nie potrafi budować zdań poprawnych pod względem gramatycznym, ma także trudności z koniugacją i deklinacją albo z użyciem przyimków, spójników, to wysiłek terapeuty będzie skierowany na ćwiczenia w rozwoju języka. Jeżeli głównym problemem są trudności w zachowaniach komunikacyjnych, to uczymy dziecko odpowiednich zachowań werbalnych w konkretnych sytuacjach społecznych, np. zachowania w sklepie, kinie, urzędzie. Im bardziej naturalne są warunki sytuacji językowych osób z obniżoną sprawnością intelektualną i im szerszy jest zakres proponowanych form, np. wycieczki, zabawy w naturalnym środowisku, tym większa istnieje szansa na uzyskanie założonych celów terapeutycznych.
Rozwój dziecka z upośledzeniem umysłowym podlega tym samym prawom rozwojowym, co dziecka normalnego, ale stanowi jego patologiczną modyfikację – jest dużo wolniejszy, dysharmonijny, poszczególne funkcje rozwijają się w różnym czasie, w różnym tempie i nierównomiernie. Dlatego w pracy terapeutycznej, którą inicjuje logopeda a kontynuuje rodzic i opiekun istotnym jest uwzględnianie następujących elementów. Po pierwsze ważne jest obserwowanie wzajemnych stosunków i zachowań między dziećmi pełnosprawnymi i wykazującymi dysharmonię z zakresie intelektu. Istotne jest również traktowane dzieci niepełnosprawnych na równi z pozostałymi. Należy zachęcać dzieci z obniżoną sprawnością intelektualną do aktywnego uczestnictwa w codziennych czynnościach. Bezwzględnie trzeba udzielać im wsparcia w chwilach zniechęcenia czy złego samopoczucia. Ważne jest utrzymywanie stałego kontaktu z rodzicami i opiekunami w celu ustalania jednolitego toku postępowania z osobami z niepełnosprawnością intelektualną.
W terapii logopedycznej z osobami z niepełnosprawnością intelektualną należy uwzględniać zatem całą osobowość jednostki. Dostosowywać metody i techniki do możliwości umysłowych osoby. Wykazywać cierpliwość w podejściu, zawsze pamiętając o ograniczeniach w możliwościach intelektualnych. Dla osób z obniżoną sprawnością intelektualną niezależnie od stopnia upośledzenia taki nauczyciel, pedagog, logopeda będzie dobrym przewodnikiem w dorosłe życie, który okaże im serdeczną życzliwość, przyniesie im radość i zauważy w nich dobro.
1. Jastrzębowska G., Pelc – Pękala O., 2003, Diagnoza i terapia mowy upośledzonych umysłowo, [w:] Logopedia. Pytania i odpowiedzi, (red.) T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, t. 2, Wydawnictwo UO, Opole, s. 451-464.
2. Kościelska M., 1995, Oblicza upośledzenia, PWN, Warszawa.
3. Maurer A., 1990, Kompetencje komunikacyjne dzieci i młodzieży o upośledzonym rozwoju umysłowym w stopniu lekkim, [w:] J. Pańczyk (red.) roczniki Pedagogiki Specjalnej, t. 1, Warszawa s. 78-86.
4. Minczakiewicz E. M., 1997, Mowa – Rozwój – Zaburzenia – Terapia, WSP, Kraków.
5. Młynarska M., 2002, Mów, Piotrek! Rozwijanie ustnej komunikacji językowej metodą psychostymulacyjną u dziecka z zespołem Downa, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków.
6. Obuchowska I., 1991, Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, PWN, Warszawa.
7. Sowa J., 1997, Pedagogika specjalna w zarysie, Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów.
8. Styczek I., 1980, Logopedia, PWN, Warszawa.
9. Tarkowski Z., 2003, Zaburzenia mowy dzieci upośledzonych umysłowo [w:] Logopedia. Pytania i odpowiedzi, (red.) T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, t 2, Wydawnictwo UO, Opole, s. 203-210.
10. Wyczesany J., 1999, Pedagogika upośledzonych umysłowo, Oficyna Wydawnicza Impuls,Kraków.
