Autor: Iwona Michalak-Widera
Zjawisko wymowy bezdźwięcznej (Skorek 2000, 176) polega na zastępowaniu głosek dźwięcznych ich bezdźwięcznymi odpowiednikami. Sytuacja ta spowodowana jest unieruchomieniem fałdów głosowych (Śliwińska-Kowalska 1999, 10), określanych też wiązadłami głosowymi (Kania 2001, 295; Skorek 2001, 167; Nowak 1997, 18; Minczakiewicz 1997, 93), zwanych także więzadłami głosowymi (Skorek 2000, 175), jak również strunami głosowymi (Rocławski 2001, 255). Brak wibracji następuje w momencie fonacji dziesięciu głosek dźwięcznych: trących (Rocławski 1986, 123), nazywanych także szczelinowymi (Minczakiewicz 1997, 94), przytartych, tzn. zwarto-szczelinowych oraz wybuchowych, tj. zwartych. Ubezdźwięcznianiu nie ulegają samogłoski oraz spółgłoski półotwarte zwane też sonornymi, tj. nieposiadające swoich bezdźwięcznych odpowiedników. Powodem jest mała zapora w nasadzie podczas ich wypowiadania, co sprzyja łatwiejszemu wprowadzeniu wiązadeł głosowych w stan wibracji (Rocławski 2001, 254) Zjawisko ubezdźwięczniania dotyczy przede wszystkim dzieci, rzadko występuje u osób dorosłych (Minczakiewicz 1997, 92).
Przyczyną wymowy bezdźwięcznej są zazwyczaj zaburzenia słuchu fonemowego zwanego również fonematycznym, a także zakłócenia koordynacji mięśni przywodzących i napinających wiązadła głosowe oraz powodujących ich drgania (Nowak 1997, 18). Zjawisko może być spowodowane również uszkodzeniami centralnego systemu nerwowego, zaburzeniami kinestezji artykulacyjnej, czyli brakiem koordynacji między pracą wiązadeł głosowych z narządami jamy ustnej, bądź też niedosłuchem mniejszego lub większego stopnia. (Skorek 2000, 177; Minczakiewicz 1997, 93).
B. Rocławski (2001) uważa, że etiologia zjawiska częściej odnosi się do problemów z oddychaniem niż ze słyszeniem. Ubezdźwięczniające dzieci nieprawidłowo oddychają, wdychając powietrze przez jamę ustną zamiast przez nos. Poza stale otwartymi ustami, cechują je także wąskie otwory nosowe, zapadła klatka piersiowa i wystające łopatki. Częstą przypadłością są stany zapalne górnych dróg oddechowych, dlatego też najpierw konieczne jest leczenie układu oddechowego, następnie — korekcja logopedyczna (Rocławski 2001, 254).
Mowie bezdźwięcznej towarzyszy charakterystyczny cichy, monotonny i bezbarwny głos oraz obniżenie tonusu, czyli napięcia mięśni warg i policzków (Skorek 2000, 177; Nowak 1997, 18).
Wyróżniamy dwie postacie mowy bezdźwięcznej: całkowitą i częściową. Ubezdźwięcznianie całkowite dotyczy wszystkich dziesięciu głosek, natomiast częściowe występuje w niektórych parach opozycyjnych. Zdaniem J. T. Kani (2001) mowa bezdźwięczna częściowa występuje rzadko i stanowi końcową formę bezdźwięczności całkowitej (Kania 2001, 292).
Przy ustalaniu kolejność głosek poddawanych korekcji, zaczynamy od głosek najbardziej otwartych ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy (Minczakiewicz 1997, 93), tj. trących (szczelinowych), następnie przytartych (zwarto-szczelinowych), kończąc na wybuchowych (zwartych). Uwzględnić należy także odległość strun głosowych od miejsca artykulacji danej głoski. W miarę skracania odległości trudniej usunąć zaburzenie, np. najłatwiej wywołać głoskę b, następnie [d], zaś najtrudniej [g] (Rocławski 2001, 254). Pomimo niewielkiej częstotliwości występowania mowy bezdźwięcznej terapia jest stosunkowo trudna i czasowo długa. Przyczyną jest duża liczba zniekształconych głosek, tj. dziesięć zarówno w mowie, jak i piśmie. Dlatego korekcja winna być prowadzona równolegle w trzech kierunkach: wymowy, pisania i czytania.
Oto propozycja fonacyjnych ćwiczeń wstępnych przed, zalecaną w literaturze logopedycznej, korekcją głosek ubezdźwięcznianych. Oddziaływanie terapeutyczne opiera się na głoskach dźwięcznych, tj. spółgłosce [m] i samogłoskach ustnych. Wybrzmiewanie wyłącznie dźwięcznych logotomów powinno być połączone z kontrolą odczuwania miejsca wibracji. Są nimi okolice głowy. Po przyłożeniu wewnętrznej strony dłoni do krtani, na czubek głowy, na policzki lub palców wskazujących rąk w otwory uszu, osoba mówiąca bezdźwięcznie odczuje wibracje uruchomionych fałdów głosowych. Przedstawione ćwiczenia są wyłącznie wstępem do właściwej terapii wymowy bezdźwięcznej. Zaprezentowane zostały ze względu na osiąganie, przeze mnie, pozytywnych efektów w pracy z dziećmi o obniżonej sprawności intelektualnej charakteryzujących się wymową bezdźwięczną. Podczas treningu należy pamiętać o zabawowej formie ich prezentacji, zwłaszcza w pracy z dziećmi młodszymi, lub nieharmonijnie się rozwijającymi. Na koniec pragnę serdecznie podziękować Pani Ewie Kaszy za wydatną pomoc przy tworzeniu zestawu ćwiczeń udźwięczniających.
Ćwiczenia wstępne
1. Przedłużone wymawianie samogłosek z wstawianiem [m] na końcu logotomów:
aaaaaaaaaaaaaaam,
ooooooooooooom,
eeeeeeeeeeeeeeem,
uuuuuuuuuuuuum,
yyyyyyyyyyyyym,
iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiim.
2. Krótkie wybrzmiewanie samogłosek i przedłużanie [m]:
ammmmmmmmmm,
ommmmmmmmmm,
emmmmmmmmmm,
ummmmmmmmmm,
ymmmmmmmmmm,
immmmmmmmmm.
3. Mruczanki misia — przedłużanie [m]:
mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm.
4. Nawoływanki — szerokie otwieranie ust przy wypowiadaniu samogłosek:
mmmaaa,
mmmooo,
mmmeee,
mmmuuu,
mmmyyy,
mmmiii.
aaammm,
ooommm,
eeemmm,
uuummm,
yyymmm,
iiimmm.
mmmaaammm,
mmmooommm,
mmmeeemmm,
mmmuuummm,
mmmyyymmm,
mmmiiimmm.
mmmaaammmaaa,
mmmooommmooo,
mmmeeemmmeee,
mmmuuummmuuu,
mmmyyymmmyyy,
mmmiiimmmiii.
mmmammma,
mmmammmo,
mmmammme,
mmmammmu,
mmmammmy,
mmmammmi,
mmmommma,
mmmommmo,
mmmommme,
mmmommmu,
mmmommmy,
mmmommmi,
mmmemmma,
mmmemmmo,
mmmemmme,
mmmemmmu,
mmmemmmy,
mmmemmmi,
mmmummma,
mmmummmo,
mmmummme,
mmmummmu,
mmmummmy,
mmmummmi,
mmmymmma,
mmmymmmo,
mmmymmme,
mmmymmmu,
mmmymmmy,
mmmymmmi.
Bibliografia
1. Kania J. T., (2001), Szkice logopedyczne, Warszawa.
2. Minczakiewicz. E. M., (1997), Mowa — rozwój — zaburzenia — terapia, Kraków.
3. Nowak J. E., (1997), Wybrane problemy logopedyczne, Bydgoszcz.
4. Rocławski B., (1986), Poradnik fonetyczny dla nauczycieli, Warszawa.
5. Rocławski B., (2001), Podstawy wiedzy o języku polskim dla glottodydaktyków, pedagogów, psychologów i logopedów, Gdańsk.
6. Skorek E. M. (2000), Z logopedią na ty. Podręczny słownik logopedyczny, Kraków.
7. Skorek E. M., (2001), Oblicza wad wymowy, Warszawa. Śliwińska-Kowalska M., (1999), Głos narzędziem pracy, Warszawa.
