Autor: Iwona Michalak-Widera, Katarzyna Węsierska
Co to jest jąkanie?
Co łączy Marilyn Monroe, Johna Updike’a, Winstona Churchilla, Jerzego Owsiaka, króla Anglii Jerzego VI? Wszyscy ci słynni ludzie to osoby jąkające się. Dane Polskiego Związku Jąkających mówią, iż w naszym kraju jąka się około 1 % dorosłych i aż 4 % dzieci. Czterokrotnie częściej problem ten występuje u chłopców niż u dziewcząt. Stuttering Foundation of America szacuje, że około 5 % dzieci doświadcza epizodów niepłynności, które trwają sześć miesięcy, a nawet dłużej. Większość z nich „wyrasta” z tego problemu bez interwencji terapeutycznej. Jednak niektóre dzieci wkraczają w okres edukacji szkolnej z nasilającym się zaburzeniem płynności mowy – jąkają się. Badania naukowe dowodzą, że osoby jąkające się są równie inteligentne jak ich płynnie mówiący rówieśnicy. Niejednokrotnie są to ludzie wyjątkowo wrażliwi, wykazujący zdolności artystyczne, realizujący się w wolnych zawodach wymagających bycia twórczym i kreatywnym. Zaburzenie płynności mowy najczęściej narasta z wiekiem i staje się powodem niższej samooceny, wycofywania się z kontaktów społecznych. W skrajnych przypadkach objawia się ono poważnym nasilaniem się objawów logofobii, czyli lękiem przed mówieniem czy unikaniem mówienia w sytuacjach, gdy konieczne jest wypowiadanie się przed innymi. Sytuacja szkolna jąkającego się ucznia nie należy do łatwych. Brak zrozumienia ze strony kolegów, częsta bezradność nauczycieli potęgują problem dziecka. Uczeń jąkający się może czuć się odrzucony i wyobcowany z grupy rówieśniczej. Jeśli brak akceptacji występuje również w domu rodzinnym, to jąkanie staje się poważnym problemem nie tylko logopedycznym, ale i społecznym.
Czy to jest jąkanie? Kiedy możesz przypuszczać, że Twój uczeń się jąka?
Doświadczony nauczyciel wie, gdzie skierować rodziców, gdy jego uczeń mówi niewyraźnie czy nieprawidłowo wymawia np. głoskę „r”. To najczęściej właśnie on sugeruje konsultację logopedyczną, zwłaszcza gdy zaobserwował u dziecka język wsuwający się między zęby przy wypowiadaniu niektórych głosek. Niestety w przypadku występowania niepłynności mowy u dzieci i młodzieży zdarza się, że nawet pedagodzy z długim stażem pracy wahają się i mają wątpliwości, do jakiego specjalisty skierować ucznia. Czasem dziecko, zamiast wypowiedzieć płynnie: „proszę pani”, męczy się, napina, zmienia na twarzy, nie mogąc wydusić z siebie słowa. Czasem próbuje powiedzieć: „p-, p-, p-proszę p-, p-, p-pani” czy też: „pro-, pro-proszę pa-, pa-pani”. Bywa też, że uczeń odzywa się bardzo rzadko, uważany jest za nadmiernie nieśmiałego lub nawet mrukliwego. Tymczasem unika on mówienia w obawie przed wystąpieniem objawów niepłynności. Niestety bywa też, że sami rodzice dziecka jąkającego się, często dezinformowani przez otoczenie, uspokajają nauczyciela, stwierdzając: „jego dziadek też tak mówił” lub „pani doktor mówiła, że to przejdzie”.
Niestety problem jąkania u ucznia rzadko „znika” czy „przechodzi” samoistnie – wymaga natomiast możliwe najwcześniej, od chwili pojawienia się, fachowej interwencji logopedy. Ponieważ nie każdy logopeda prowadzi terapię zaburzeń płynności mowy, należy upewnić się, czy trafiliśmy do odpowiedniego specjalisty. Uczeń pozostawiony sam sobie ze swoim jąkaniem zazwyczaj odczuwa coraz większe problemy z mówieniem. Coraz bardziej wstydzi się publicznych wystąpień, unika rozmów. Takie zachowanie zwraca uwagę kolegów, jąkający się uczeń bywa więc często wyśmiewany i wyszydzany przez rówieśników. Nawet głośne czytanie w klasie urasta dla niego do rangi wielkiego problemu. Choć dziecko opanowało technikę czytania, to wykonywanie tej czynności w obecności kolegów i nauczyciela staje się dla niego nierealne. Stany lękowe związane z mową nabierają na tyle na sile, że w wieku dorastania może dojść do poważnych zaburzeń w kontaktach interpersonalnych.
Na czym polega terapia jąkania?
Aby zapobiec narastaniu frustracji z powodu niemożności swobodnego porozumiewania się z otoczeniem, należy jąkającemu się w miarę szybko zaproponować udział w terapii logopedycznej. Pomocy szukać można u logopedów zatrudnionych w placówkach służby zdrowia, szkołach, przedszkolach, a przede wszystkim w poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Terapię poprzedza szczegółowa diagnoza i zapoznanie zainteresowanych z jej programem. Elementami postępowania terapeutycznego są: opanowywanie technik upłynnionego i zwolnionego mówienia, trening emisyjny i oddechowy, śpiewoterapia, relaksacja, a często również psychoterapia i socjoterapia. Najważniejsze cele, które stawiają sobie specjaliści zajmujący się terapią jąkania, to opanowywanie płynności mowy i rozwijanie postaw adekwatnych do problemu niepłynności w mowie, zarówno u osób jąkających się, jak i w ich otoczeniu. Dlatego też programy terapeutyczne dla osób jąkających się prowadzone są przez logopedów i psychologów. Logopedzi w pracy nad upłynnianiem mowy wykorzystują m.in. echokorektor. Urządzenie to zmusza, w sztuczny sposób, osobę jąkającą się, by spowolniła tempo mówienia. Zwolnienie tempa mowy jest bowiem jednym z podstawowych warunków skutecznego treningu opanowywania mowy płynnej. Wskazane jest także, by zajęcia indywidualnej terapii mowy uzupełniał grupowy trening komunikacji interpersonalnej, połączony z zajęciami o charakterze psychoedukacyjnym i socjoterapeutycznym. Kompleksowe podejście terapeutyczne umożliwia skuteczną pomoc w przezwyciężaniu złożonego problemu, jakim jest jąkanie. Udział osób jąkających się, a także ich rodzin w zajęciach grupowych, gdzie przepracowywane są sytuacje logofobiczne, tzn. takie, których pacjent wcześniej obawiał się z powodu niepłynnej mowy, znakomicie podnosi efektywność terapii indywidualnej. Osoby jąkające się, uczestnicząc w zajęciach grupowych, przełamują swoje onieśmielenie, poznają swoje mocne strony, uczą się zachowań asertywnych oraz radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Powodzenie w przezwyciężaniu jąkania uzależnione jest przede wszystkim od zaangażowania i motywacji samej osoby jąkającej się. Jednak najbliższe otoczenie, czyli rodzina, rówieśnicy, nauczyciele, odgrywają ogromną, wspierającą rolę na drodze do skutecznego pokonania jąkania. Bardzo ważne jest stworzenie klimatu życzliwości i tolerancji oraz akceptacji osoby jąkającej się, niezależnie od jej problemu niepłynności. Istotne jest, by zwracać uwagę na treść wypowiedzi, a nie na jej jakość. Ważne jest również wykazywanie cierpliwości podczas wydłużonego w czasie mówienia osoby jąkającej się. Pełne życzliwości zachowanie najbliższego środowiska w dużej mierze przyczynia się do uzyskiwania postępów terapeutycznych.
Jak powinna wyglądać współpraca nauczyciela z rodzicami i specjalistami w zakresie terapii jąkania?
Nauczyciele często pytają logopedów, jak mogą pomoc dziecku, które się jąka. Najważniejsze, by uczeń czuł się bezpieczny na forum klasy i był akceptowany przez rówieśników. Warto porozmawiać z uczniem i jego rodzicami, ustalić, czy korzysta on z terapii logopedycznej. Nauczyciel może zasugerować potrzebę konsultacji logopedycznej, jeśli takie postępowanie jeszcze nie zostało podjęte. W przypadku, gdy uczeń korzysta już z terapii, istotne jest, by nauczyciel był zorientowany w jej przebiegu. Nauczyciel powinien znać te techniki, które zdaniem ucznia pomagają mu najbardziej w upłynnianiu mowy. Pedagog posiadający taką wiedzę będzie ogromnym wsparciem dla ucznia w jego środowisku szkolnym. Bardzo ważne jest stworzenie w klasie klimatu życzliwości i tolerancji. Czasem potrzebna jest szczera rozmowa wychowawcy z pozostałymi uczniami na temat problemu jąkania. Być może uda się zaprosić na zajęcia szkolne logopedę prowadzącego terapię jąkającego się dziecka. Wcześniej konieczne jest jednak przedyskutowanie tego scenariusza z samym uczniem jąkającym się. Musi on być gotowy na otwartą rozmowę o swoim problemie na forum klasy. Jąkający się uczeń, wyszydzany i wyśmiewany przez kolegów, zamyka się w sobie i unika sytuacji związanych z publicznym wypowiadaniem się. Dla powodzenia terapii istotne jest, by temu zapobiegać i nie dopuszczać do wycofywania jąkającego się z życia klasy oraz szkoły. Uczeń jąkający się bardziej niż inni potrzebuje sukcesów związanych z wystąpieniami na forum grupy, musi uwierzyć w siebie, przezwyciężyć onieśmielenie i lęk przed ośmieszeniem. Należy więc zadbać o umożliwienie mu udziału w różnych formach publicznych wystąpień. Początkowo można zaproponować w klasie chóralną recytację czy wspólny śpiew – w takich sytuacjach jąkanie zanika. Nauczyciel musi przy tym wykazać wiele taktu i wrażliwości. Pedagog powinien aranżować tego typu wystąpienia, aby nie narazić podopiecznego na ośmieszenie się przed grupą. Również odpytywanie ucznia jąkającego się wymaga od nauczyciela szczególnego podejścia. Czasem warto zrezygnować z przywoływania go do tablicy. Pozostanie w ławce pozwoli osobie jąkającej się na dyskretne stosowanie rytmicznych ruchów ręki, które pomagają upłynnić mówienie. Jest to istotne zwłaszcza w przypadku starszych uczniów, którzy krępują się przed klasą i często unikają stosowania tego jakże ważnego gestu płynności. Nauczyciel powinien pamiętać, by mówić do jąkającego się w sposób nieco zwolniony. Nie należy też oczekiwać od niego natychmiastowej odpowiedzi. Ważne jest unikanie presji czasowej. Warto zadbać również o kontakt wzrokowy podczas rozmowy. Nauczyciel musi zdawać sobie sprawę, że uczeń jąkający się podobnie jak pozostali uczniowie ma za zadanie przygotować merytoryczną treść odpowiedzi. Dodatkowo natomiast musi zadbać o jej techniczną stronę, co wymaga od niego większego wysiłku. Opanowanie oddechu i delikatny start mowy łatwiej będzie osiągnąć osobie jąkającej się w spokojnej atmosferze życzliwego oczekiwania. Można dopomóc uczniowi poprzez wspólne rozpoczęcie pierwszej sylaby czy frazy jego wystąpienia. Nie należy jednak uspakajać ucznia komunikatami typu: „opanuj się”, „spokojnie, rozluźnij się”, gdyż wywołują one wręcz przeciwny efekt. Najważniejsze jednak dla powodzenia terapii jąkania jest zaakceptowanie przez nauczyciela i rówieśników zwolnionego tempa mowy ucznia jąkającego się. Bez tego bowiem nie sposób pokonać jąkania. Uczeń jąkający się będzie się czuł się bardziej komfortowo w obecności nauczyciela, który na lekcjach stosuje nieco zwolnione tempo mowy, nie dając odczuć presji czasu. Taki uczeń będzie chętniej wypowiadał się w klasie, w której nauczyciel promuje zasady dobrej komunikacji, tzn. dba, by wszyscy przestrzegli reguły nieprzerywania sobie nawzajem, mówienia po kolei, aktywnego słuchania pozostałych kolegów.
Jak możesz wesprzeć ucznia jąkającego się w klasie? Wskazówki dla nauczycieli
– Porozmawiaj z uczniem jąkającym się o jego zaburzeniu mowy. Zaaranżuj spotkanie w cztery oczy, aby rozpoznać jego potrzeby, samopoczucie w klasie, dopytać o ewentualny udział w terapii i możliwości wspierania go na terenie szkoły. Bądź otwarty na jego potrzeby, ale nie uległy.
– Nie traktuj problemu jąkania jak tematu tabu. Stwarzaj okazję do mówienia otwarcie o sytuacji jąkającego się – na tyle, by go nie urazić.
– Staraj się zapanować nad krytycyzmem ze strony kolegów. Nie pozwól, by uczeń był wyszydzany i wyśmiewany przez kolegów.
– Wymagaj od ucznia jąkającego się tego samego, czego wymagasz od innych osób w klasie.
– W kontakcie z jąkającym się uczniem unikaj komunikatów typu: „zwolnij”, „weź głęboki oddech”, „uspokój się” – takie zalecenia tylko powiększają zakłopotanie.
– Bądź wzorem w zwolnieniu tempa mowy podczas wypowiedzi na forum klasy.
– Staraj się nie okazywać jąkającemu się uczniowi zniecierpliwienia i rozdrażnienia.
– Uczeń jąkający się będzie wypowiadał się swobodniej bez poddawania go presji czasowej i konieczności rywalizowania z innymi o zabranie głosu. Pomóż wszystkim uczniom w klasie w opanowaniu umiejętności mówienia po kolei.
– Rozmawiaj bez pośpiechu, a jednocześnie naturalnie – nie mów przesadnie wolno czy też monotonnie. Gdy uczeń skończy swoją wypowiedź, odczekaj kilka sekund, zanim zwrócisz się do niego ponownie.
– Używaj mowy ciała, podtrzymuj kontakt wzrokowy, aby uczeń jąkający się mógł doświadczyć Twojej aprobaty i akceptacji okazywanej nie tylko dla jego osoby, ale także dla sposobu, w jaki się wypowiada. Nie wahaj się kiwać głową i potakiwać. Bądź dobrym słuchaczem.
– Oceniając wypowiedzi ustne ucznia jąkającego się, koncentruj się przede wszystkim na treści.
– Pamiętaj, że w sytuacjach wystąpień publicznych jąkanie może pod wpływem stresu nasilać się.
– Bądź wyrozumiałym słuchaczem!
– Nie kończ słów lub wypowiedzi za ucznia jąkającego się – czekaj cierpliwie, wymagaj tego od innych. Stosuj proste metody poprawiające płynność mowy, np. wspólne wypowiedzenie w zwolniony sposób pierwszej sylaby.
– Reaguj tak samo na wypowiedzi ucznia, zarówno gdy się jąka, jak i gdy jego mowa jest płynna.
– Staraj się okazywać, że interesuje Cię przede wszystkim co uczeń jąkający się mówi, a nie – jak to mówi.
– Bądź wsparciem dla jąkającego się ucznia na forum klasy i szkoły.
