Autor: Iwona Michalak-Widera, Katarzyna Węsierska
Głównym zadaniem współczesnego systemu edukacyjnego jest przygotowanie najmłodszego pokolenia do pełnego uczestnictwa w świecie kultury, wyposażenie w umiejętności i kompetencje niezbędne do aktywnego i twórczego życia w przyszłości. Nowoczesne kształcenie powinno przygotowywać ucznia, nie tylko do sprostania trudnym wyzwaniom podczas egzaminów szkolnych i uniwersyteckich, ale i do coraz bardziej wygórowanych oczekiwań przyszłych pracodawców. Odnosi się to przede wszystkim do umiejętności zaprezentowania siebie i swoich możliwości. Sztuka autoprezentacji i dobrej komunikacji z otoczeniem jest dziś kluczem do sukcesu młodego człowieka. W tym zakresie otwiera się ogromne pole do popisu dla logopedów, którzy powinni stać się dla nauczyciela i ucznia przewodnikami w osiąganiu sukcesu przez mowę.
Niezwykle istotnym zadaniem logopedów jest również uświadomienie rzeszom nauczycieli znaczenia higieny i emisji głosu dla efektywnego wykonywania ich zawodu. Problem higieny głosu ucznia i nauczyciela jest zbyt często niezauważany przez samych pedagogów, jak i przez władze oświatowe. Daje się to odczuć w różnorodnych rozwiązaniach systemowych i utrudnieniach, które towarzyszą nauczycielom w codziennej praktyce zawodowej. Pierwsze zaniedbania mają miejsce podczas naboru kandydatów na uczelnie pedagogiczne, gdzie nie uświadamia się im potrzeby dysponowania prawidłowo rozwiniętym narządem głosu. Najczęściej nie dokonuje się weryfikacji i oceny możliwości narządu głosu i mowy, choć powinien to być pierwszy krok przed podjęciem studiów pedagogicznych.
Kolejnym ważnym etapem w pracy nad głosem jest okres studiów. W tym czasie należałoby stworzyć przyszłym mówcom optymalne warunki szkolenia głosu. Naczelnym celem powinno być opanowywanie prawidłowych nawyków oddechowych i emisyjnych, z uwzględnieniem zasad higieny głosowej mówiącego.
Takie działania, z zakresu profilaktyki, pozwalają prognozować skuteczne wykorzystanie głosu — narzędzia pracy pedagoga, w jego długoletniej karierze zawodowej. Niezwykle istotną konsekwencją takiego podejścia do przyszłych pedagogów jest możliwość pośredniego oddziaływania na ucznia i wypracowywanie u niego poprawnych nawyków, związanych z mówieniem. Jednakże obecny stan kształcenia i przygotowania nauczyciela do świadomego operowania głosem jest niezadowalający. W grupach przedszkolnych, w zespołach klasowych, słyszy się zbyt często nadmiernie eksploatowany i nadużywany głos nauczyciela i jego podopiecznego. Rodzi się zatem potrzeba podejmowania przez logopedów działań ukierunkowanych na pracę z nauczycielem i uczniem, pedagogizację w zakresie higieny i emisji głosu oraz prowadzenie zajęć o charakterze ćwiczeń emisyjno-dykcyjnych dla dzieci, młodzieży i ich wychowawców.
Wychodząc na przeciw takiemu zapotrzebowaniu przeprowadziłyśmy, w ramach odbywającego się w roku szkolnym 2003/2004 w ROM-E „Metis” Repetytorium dla logopedów. Miało ono formę czterogodzinnego warsztatu na temat: „Ćwiczenia emisyjno-dykcyjne dla dzieci i młodzieży”. Szkolenie miało przybliżyć logopedom różne formy ćwiczeń i zabaw, umożliwiających wypracowywanie u dzieci i młodzieży prawidłowych postaw oddechowo-emisyjnych i nawyku posługiwania się mową poprawną i wyrazistą. Nadrzędnym celem było uświadomienie logopedom, a za ich pośrednictwem nauczycielom i ich podopiecznym, że głos jest niewymienialnym narzędziem pracy mówcy i śpiewaka!.
Logopeda jest osobą, do której po radę zgłaszają się młodzi ludzie zainteresowani wykonywaniem zawodu aktora, kaznodziei, czy prezentera. Ważne jest, aby terapeuta mowy wskazał niezbędne warunki umożliwiające pracę nad głosem, do których należą:
• prawidłowo rozwinięty narząd głosu;
• brak przewlekłych zmian chorobowych w obrębie krtani, gardła, jamy ustnej i nosowej;
• skala głosu mieszcząca się w granicach normy dla głosu nieszkolonego;
• prawidłowa koordynacja oddechowo-fonacyjna;
• prawidłowy czas fonacji;
• utrwalony stereotyp prawidłowej artykulacji i dobra dykcja;
• prawidłowy słuch.
To również logopeda powinien uświadomić przyszłemu mówcy, że w tworzeniu mowy bierze udział całe ciało, a nie, jak się powszechnie sądzi — wyłącznie głowa. Niezwykle istotne w pracy nad świadomym posługiwaniem się głosem jest zrozumienie, że dobrą emisję warunkuje skoordynowane funkcjonowanie trzech aparatów: oddechowego (ekspiracyjnego — płuca, oskrzela, tchawica), fonacyjnego (głosowego — krtań) i artykulacyjnego (język, podniebienie, wargi, jamy rezonacyjne: ustna, nosowa i gardłowa).
Świadomość dynamiki rozwoju aparatu głosowego dziecka pozwoli logopedzie i nauczycielowi na uniknięcie błędów i niepodejmowanie działań niekorzystnych z punktu widzenia anatomii i fizjologii aparatu głosotwórczego. A zatem powinien on wiedzieć, że u dzieci występują następujące etapy rozwojowe głosu:
• Okres wstępny (do 8 roku życia) — to czas kształtowania krtani u chłopców i dziewcząt. W zakresie zasięgu dźwięków przebiega on jednakowo. Położenie krtani jest wysokie, jej rozrost i obniżanie w okresie przedmutacyjnym odbywa się bardzo powoli, a zmiany dla otoczenia są niezauważalne;
• Okres podstawowy (powyżej 8 roku życia, do około 11 roku) — następuje zróżnicowanie rozwoju skali głosu u dziewcząt i chłopców. W tym czasie rozwijają się wrodzone dyspozycje dzieci, dlatego ćwiczenia głosowe powinny mieć charakter informacyjno-wdrażający. Emisja winna być realizowana z dużą ostrożnością — wyłącznie głosem mezzo forte — średnio-głośno;
• Okres alarmowy (11 — 12 rok życia) — zaczynają się istotne zmiany w głosie dziewcząt i chłopców. Pod wpływem gruczołów wydzielania wewnętrznego następuje przekrwienie strun głosowych. Zauważalnymi objawami są szybka męczliwość w śpiewie i matowienie głosu. W tym okresie należy pamiętać o zasadzie „trzy nie”, tj. „nie za długo, nie za głośno, nie za wysoko!”.
• Kolejny ważny moment dla głosu to okres mutacji — faza konfliktowa (od 13 do około18 roku życia. Następuje wówczas rozrost krtani — u chłopców o 2/3, a u dziewcząt — o połowę. Struny głosowe są przekrwione, może pojawiać się tzw. chrypka fizjologiczna inaczej mutacyjna. Głos brzmi falsetowo bądź piersiowo. Ma miejsce nawykowe posługiwanie się rezonatorem głowowym lub piersiowym. Głos chłopięcy załamuje się, a zmiany mutacyjne słyszalne są w mowie.
• Okres pomutacyjny (od około 18 roku życia) — to faza stabilizacji głosowej. Aparat głosowy jest już w pełni uformowany, dlatego też wszelkie ćwiczenia głosowe są dozwolone i bezpieczne.
Nauczyciel łatwiej dostosuje swoje działania i oczekiwania, odnośnie wydolności głosowej ucznia, jeśli zostanie wyposażony w tę elementarną wiedzę.
Istotnym zadaniem logopedy jest także świadome wypracowywanie prawidłowych nawyków oddechowych, ze szczególnym uwzględnieniem procesu oddychania. Powinno się ono odbywać w dwóch aspektach: oddychania fizjologicznego oraz oddechu dla mowy.
Ważnym elementem ćwiczeń na tym etapie będzie trening świadomego oddychania, z wykorzystaniem trzech torów oddechowych: szczytowego, tj. piersiowego, śródżebrowego i pełnego, czyli brzuszno-piersiowego lub brzuszno-przeponowego. Istotne jest również wypracowanie nawyku podporządkowywania oddechu własnej woli. Niezwykle cenną umiejętnością, opanowywaną na tym etapie ćwiczeń, jest rozluźnienie się i wydłużanie fazy wydechowej, z wykorzystaniem technik relaksacyjnych. W pracy nad oddechem logopeda nie powinien pominąć ćwiczeń, uświadamiających swoim podopiecznym roli przepony. Jak to celnie ujął Wojciech Eichelberger, „to przepona pozwala nam mówić, śpiewać, śmiać się, płakać i krzyczeć pełnym głosem, a kobietom pozwala przeć przy porodzie. To w końcu dzięki niej możemy kaszleć, kichać, bekać i pozbywać się tego wszystkiego, co niepotrzebne. Niech żyje przepona!”.
Ćwiczenia oddechowe pozwalają osiągać niezwykle istotne dla mowy cele, takie jak:
• dopasowanie oddechu fizjologicznego do aktu mowy, czyli wypracowywanie odruchów warunkowych;
• wyćwiczenie pełnego toru oddechowego i podparcia oddechowego;
• wydłużanie fazy wydechowej;
• ekonomiczne zużycie powietrza;
• wypracowywanie równomierności siły wydechu;
• zniesienie napięć mięśni krtani;
• usprawnienie motoryki całego ciała.
Emisja głosu to wydobywanie i wysyłanie głosu w przestrzeń. Uświadomienie tego faktu osobie ćwiczącej wywołuje często pierwsze, pozytywne zmiany w nastawieniu do pracy nad ciałem i głosem. Sprzyja temu również zrozumienie elementarnych zasad, dotyczących powstawania i emisji dźwięku, a także podstawowych wiadomości o budowie i lokalizacji krtani oraz czynności fałdów głosowych. Osobie, która rozpoczyna trening dobrego mówcy nieodzowna jest elementarna wiedza językoznawcza. Każdemu mówcy powinno towarzyszyć przeświadczenie, że to przede wszystkim samogłoski decydują o melodii języka i klarowności mówienia, co jest niezbędne dla uzyskania prawidłowej dykcji i wyrazistej artykulacji. Przyczyną braku wyrazistości wypowiedzi jest niestaranna artykulacja spółgłosek, a to w konsekwencji powoduje zjadanie słów, tzn. wchłanianie ich przez samogłoski.
Logopeda winien podkreślać i uświadamiać nauczycielom i uczniom celowość ćwiczeń fonacyjnych, takich jak: uczynnianie rezonatorów i ustawianie dźwięku oraz atakowanie dźwięku z nastawieniem twardym, miękkim i z przydechem. Dla higieny głosu mówcy zasadnicze znaczenie ma nawykowe stosowanie ataku miękkiego. Atak twardy przydechowy powinien być wykorzystywany okazjonalnie, w sposób świadomy, jako środek ekspresji.
Mechanizm atakowania dźwięków, który zależy od stopnia synchronizacji pracy wiązadeł głosowych z wydechem, powinien zostać zaprezentowany uczestnikom szkolenia. W pracy dydaktycznej nauczyciel powinien stosować przede wszystkim atak miękki, zgodnie z zasadami higieny głosu.
Dobry trening emisyjno-dykcyjny uwzględnia również ćwiczenia motoryki narządów mownych — pionizację języka i usprawnienie pracy warg, policzków, żuchwy, podniebienia miękkiego, tylnej ściany gardła. Ćwiczenia z dzieckiem powinny zmierzać do ukształtowania właściwego stereotypu oddychania biernego i połykania. Ważne jest także przygotowanie aparatu mowy do wyrazistej i poprawnej wymowy.
Podkreślając celowość szkoleń emisyjno-dykcyjnych należy pamiętać, że składają się na nie również ćwiczenia prawidłowej artykulacji, wyrazistości wypowiedzi, tj. pracy nad dobrą dykcją, prawidłowym frazowaniem, właściwą intonacją i odpowiednim akcentowaniem.
Nauczyciele powinni być świadomi, że istotnym warunkiem prowadzenia wszelkiego typu ćwiczeń głosowych jest spełnienie określonych zasad, do których należą:
• przewietrzone pomieszczenie;
• przyjęcie rozluźnionej postawy ciała w czasie wykonywania ćwiczeń;
• ćwiczenie przed jedzeniem lub godzinę po posiłku;
• regularność ćwiczeń — codziennie, przez około 10 — 15 minut;
• tempo dostosowane do indywidualnych możliwości osoby ćwiczącej lecz z zachowaniem precyzji wykonywania ćwiczeń.
Aby spełnić podstawowe warunki prawidłowej fonacji głosu należy dobrze opanować techniki emisji głosu. Mówca musi pamiętać, aby unikać infekcji dróg oddechowych i eliminować palenie papierosów.
Rolą logopedy jest zapoznanie dzieci, młodzieży i dorosłych, zwłaszcza osób pracujących głosem z zasadami higieny głosu. W tym celu należy dbać o utrzymywanie odpowiedniej wilgotności powietrza. Nie należy pomijać znaczenia przewietrzania pomieszczeń. Dobry mówca unika mówienia w pomieszczeniach zapylonych, przegrzanych. W czasie długich wystąpień korzystne jest zadbanie o komfort przemawiającego, poprzez umożliwienie mu spożywania niegazowanych płynów, zwłaszcza, gdy pojawia się uczucie suchości w gardle.
Nauczyciele, którzy jako grupa zawodowa narażeni są szczególnie na ponadnormatywne obciążenie aparatu głosowego powinni zostać poinformowani o zaburzeniach czynnościowych narządu głosu.
Logopeda swoją postawą emisyjno-dykcyjną powinien pomóc uzmysłowić pedagogom do jakiego wzorca powinni zmierzać, że głos mówcy powinien być:
• dźwięczny;
• czysty;
• bogaty rezonansowo;
• z nastawieniem miękkim;
• bez napięć wewnętrznych i zewnętrznych;
• z odpowiednią dla postawy i muskulatury wysokością i głośnością podczas wypowiadania treści słownych.
Pragnieniem każdego dobrego mówcy jest być: słyszanym, zrozumianym i słuchanym… z zainteresowaniem. Możliwe jest to, gdy akcentujemy logicznie i poprawnie, mówimy w sposób wyrazisty, czysty, ze staranną dykcją. I tego nauczycielom i uczniom, którzy korzystają z naszej — logopedów — pomocy, serdecznie życzymy!
Bibliografia
Eichelberger W., 2001, Ciałko, Warszawa.
Jackiewicz U., 2003, Wybrane zagadnienia z emisji głosu — praca z dziećmi. Płock.
Michałowska D., 1975, Podstawy polskiej wymowy scenicznej. Kraków.
Pruszewicz A.(red.), 1998, Foniatria kliniczna. Warszawa.
Śliwińska-Kowalska M.(red.), 1999, Głos narzędziem pracy. Poradnik dla nauczycieli. Łódź.
Tarasiewicz B., 2003, Mówię i śpiewam świadomie. Podręcznik do nauki emisji głosu. Kraków.
Toczyska B., 2000, Elementarne ćwiczenia dykcji. Gdańsk.
Wieczorkiewicz B., 1998, Sztuka mówienia. Poradnik. Warszawa.
ZackerCh., Grantel G., 2001, Do sukcesu przez mowę. Warszawa.
