Autor: Iwona Michalak-Widera
Streszczenie
Przedmiotem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie rocznego treningu emisyjnego z trzema gimnazjalistami z mózgowym porażeniem dziecięcym i upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim. Praca nad poprawą jakości głosu uczniów przebiegała w czterech zakresach ćwiczeniowych; oddechu, fonacji, narządów mownych i dykcji. Stosowanie ćwiczeń emisyjno-dykcyjnych u uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych, sprzyja poprawie wyrazistości i zrozumiałość ich wypowiedzi.
Summary
The object of this paper is to present an annual training prospectus with three junior high school students with cerebral palsy and intellectual impaired agility in a mild rank.
Work at improving the quality of the voice of students have carried out in four areas of exercises, breathing, phonation, diction and speech organs. Using emission and diction exercises to students with special educational needs, help to improve the clarity and intelligibility of their speech.
Słowa kluczowe: emisja głosu, dykcja, upośledzenie umysłowe
Key words: voice emission, diction, mental impairment
Praca nad własnym głosem stanowi przedmiot zainteresowań przede wszystkim młodzieży i osób dorosłych, którzy przysposabiają się lub wykonują zawody mówców, tj. aktorów, dziennikarzy, wykładowców, nauczycieli, prawników. Trening poprawnego operowania głosem rzadko wplatany jest w zajęcia z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Niniejsza propozycja jest efektem rocznej pracy prowadzonej z trzema uczniami, w wieku 16. do 18. lat, uczęszczającymi do trzeciej klasy jednego z katowickich gimnazjów. Chłopcy wykazywali ograniczenie sprawności ruchowej spowodowane mózgowym porażeniem dziecięcym dwu- i cztero-kończynowym oraz obniżoną sprawnością intelektualną w stopniu lekkim. Dwóch uczniów poruszało się na wózkach inwalidzkich, a jeden wykazywał utrudnienia w chodzeniu. Uczniowie przez wiele lat uczestniczyli w zajęciach logopedycznych w dwóch placówkach edukacyjnych, tj. sześć lat w szkole podstawowej oraz rok w pierwszej klasie gimnazjum. Sugestią dla objęcia chłopców grupowymi ćwiczeniami emisyjno-dykcyjnymi był problem z prawidłową artykulacją – wcześniej wywołanych i przez wiele lat utrwalanych głosek języka polskiego – w mowie potocznej. Mimo, iż podczas badania logopedycznego, na początku roku szkolnego, uczniowie prawidłowo wypowiadali wszystkie głoski języka polskiego w izolacji, to w swobodnych wypowiedziach często pojawiały się poza normatywne artykulacje – zwłaszcza głosek detalizowanych, tj. szeregu szumiących, syczących i ciszących.
Ze względu na obniżoną sprawność umysłową uczniów w postaci lekkiego upośledzenia intelektualnego, w konsekwencji którego w wieku dorosłym osiągną poziom intelektualny prawidłowo rozwijających się 12-latków (Pasternak 1994: 20), pracę terapeutyczną prowadzono na poziomie konkretów (Kirejczyk 1981: 144; Tkaczyk 1997: 100; Wyczesany 1998: 123), tj. przy użyciu zdjęć, ilustracji bądź małych modeli. Z racji ograniczonych możliwości w myśleniu abstrakcyjnym, cechujących osoby z upośledzeniem intelektualnym (Sękowska 1998: 219-226), wszystkie polecenia formułowane były prostym językiem i podawane w postaci przystępnej, zabawowej formy. Przeważająca większość ćwiczeń wymagała szczegółowego objaśnienia i pokazu oraz poznania za pomocą różnych zmysłów, przy zaangażowaniu emocjonalnym (Minczakiewicz 1997: 171). Z powodu aleksji, tj. niezdolności czytania jednego z uczniów oraz czytania na poziomie sylab drugiego chłopca przyswajanie nowego materiału odbywało się, w przeważającej liczbie, w postaci wielokrotnych powtórzeń ustnych. Rozwój osób z obniżoną sprawnością umysłową cechuje się nieharmonijnością i regresami (Borowski 1999: 111) stąd w ćwiczeniach emisyjno-dykcyjnych występowały okresy pogarszania się stanu umiejętności wcześniej prawidłowo opanowanych ćwiczeń. Zdarzały się również sytuacje, w których konieczny był powrót do wstępnego treningu i potrzeba ponownych wielokrotnych ćwiczeń, identycznie, jak w przypadku nowo wprowadzanych technik emisyjno-dykcyjnych. Wszyscy uczniowie wykazywali zaniżoną samoocenę i brak wiary we własne możliwości, co często towarzyszy obniżonej prawności intelektualnej szczególnie w okresie dojrzewania. Dlatego też często otrzymywali ustne pochwały, choć w porównaniu z rówieśnikami o harmonijnym rozwoju ich postępy mogłyby być uznanie za nieznaczne.
Z powodu występującego u uczniów mózgowego porażenia dziecięcego cechującego się m. in. hipotonią mięśniową, wykazywali oni znaczne problemy z kontrolą i czuciem narządów mowy, stosowaniem pełnego toru oddechowego oraz prawidłową postawą ciała, co miało miejsce zwłaszcza w przypadku dwóch uczniów poruszających się na wózkach inwalidzkich. Ćwiczenia oddechowe i relaksacyjne chłopcy poruszający się na wózkach inwalidzkich wykonywali wyłącznie w pozycji siedzącej, co było spowodowane nieobecnością nauczyciela wspomagającego na zajęciach emisyjno-dykcyjnych.
Podczas zajęć przestrzegano zasad higieny głosu (Śliwińska-Kowalska 1999: 40-43). Każdorazowo sesje prowadzone były w uprzednio przewietrzonym pomieszczeniu. W okresach nasilania się stanów chorobowych w obrębie górnych dróg oddechowych, np. późną jesienią i wczesną wiosną uczniowie z chrypką czy niedrożnością nosa nie wykonywali ćwiczeń oddechowych, fonacyjnych i dykcyjnych. Tempo dostosowane było do indywidualnych możliwości chłopców lecz z zachowaniem maksymalnej precyzji wykonywania poszczególnych ćwiczeń.
Cotygodniowe 45-minutowe spotkania zawierały równomiernie rozłożone w czasie, tj. około 10. minut – cztery grupy ćwiczeń: oddechowych, fonacyjnych, narządów mownych oraz dykcyjnych. Przyjęcie rozluźnionej postawy ciała, szczególnie istotnej w pracy emisyjnej realizowano poprzez rozpoczynanie zajęć relaksacją bądź ćwiczeniami oddechowymi na leżąco. Poniżej zaprezentowane zostały zestawy ćwiczeń relaksacyjnych, oddechowych, fonacyjnych oraz propozycja konspektu zawierającego trening przygotowujący oraz finalny efekt pracy emisyjnej w postaci wprawek dykcyjnych. W artykule nie zaprezentowano w osobnym zestawie ćwiczeń narządów mownych: języka, warg, podniebienia miękkiego czy żuchwy ze względu na szeroką dostępność tychże w literaturze logopedycznej i emisyjnej. Inspirację do przygotowania poniższych propozycji programowych stanowiły pozycje: Bogumiły Toczyskiej Elementarne ćwiczenia dykcji, Łamańce z dedykacją czyli makaka ma Kama, Sarabanda w chaszczach, Janiny Danuty Bednarek Ćwiczenia wyrazistości mowy, Leonarda Orra Świadomy oddech oraz Stelli Weller Oddech, który leczy. 20 sposobów na odetchnięcie od stresu, napięcia i zmęczenia.
I. Relaksacja i ćwiczenia oddechowe na leżąco:
1. Relaksacja „Bańki mydlane” – połóżcie się na materacu i zamknijcie oczy. Wyobraźcie sobie, że w swojej głowie macie bańki mydlane. To Wasze myśli. Musicie wypuścić je z siebie, żeby Wam nie przeszkadzały. Nabierzcie powietrza i powoli wypuszczajcie bańki przez usta. Niech lecą daleko. Znów nabierzcie powietrza nosem i wypuszczajcie bańki przez usta. Zróbcie to raz jeszcze. Poczujcie jak Wam lekko i przyjemnie.
2. Skupcie uwagę na swoim nosie. Unieście rękę i delikatnie dotknijcie palcem nosa. Połóżcie rękę z powrotem na materacu. Zacznijcie robić głębokie wdechy i wydechy przez nos. Myślcie o powietrzu, które wchodzi i wychodzi przez nos. Zróbcie to jeszcze raz i jeszcze raz. A teraz zacznijcie otwierać oczy.
3. Ćwiczenie pełnego oddechu na leżąco – połóżcie się płasko na plecach, tak jak ja to zrobiłam. Pluszową maskotkę umieśćcie w środkowej części między brzuchem, a żołądkiem. Nabierzcie powietrze nosem. Popatrzcie podczas wdechu maskotka unosi się, wypychana przez brzuch, zaś przy wydechu opada z brzuchem. Pamiętajcie na początku ćwiczeń maskotka unosi się nieznaczne. Ale gdy będziecie powtarzać ćwiczenia w domu, oddech będzie coraz głębszy i maskotka będzie intensywnie unosić się.
4. Ćwiczenie pełnego oddechu na leżąco – popatrzcie na balon, który trzymam w ręce. Nadmuchany jest duży. Teraz wypuszczam powietrze z balonika. Jest coraz mniejszy. Ułóżcie się wygodnie na plecach. Zamknijcie oczy. Nabierzcie powietrze nosem i niech Wasz brzuch będzie balonem, dużym balonem, który Wam pokazywałam. A teraz powoli wypuszczajcie powietrze, a Wasz brzuch będzie coraz mniejszy, jak balonik z którego wypuszczałam powietrze.
5. Podparcie oddechowe – nabierzecie powietrza, zatrzymajcie je tak długo, aż policzę do czterech. Potem spokojnie wypuścicie powietrze z płuc. Zróbcie to raz jeszcze.
6. Ćwiczenie pełnego oddechu na leżąco połączonego z fonacją – leżąc się na plecach, połóżcie rękę na brzuchu, tak by mały palec był przyłożony do pępka. Spokojnie nabierajcie powietrze nosem i wypuszczajcie najdłużej, jak potraficie, mówiąc [s], a następnie [f].
7. Relaksacja wakacyjna – zamknijcie oczy. Przypomnijcie sobie wakacje. Ciepło na dworze. Zieloną łąkę, szumiące drzewa, staw lub rzekę. Jak miło być nad wodą. Słońce grzeje. Chłodny wietrzyk powiewa. Odetchnijcie głęboko. Nabierzcie powietrze i wzdychając powiedzcie [o]. Zróbcie to raz jeszcze i raz jeszcze. A teraz zacznijcie spokojnie oddychać. Rozciągnijcie się jak rozleniwiony kot i powoli zacznijcie otwierać oczy. Poleżcie jeszcze chwilę. Czy było Wam przyjemnie?
II. Ćwiczenia oddechowe na siedząco
1. Usiądźcie prosto, wyobraźcie sobie, że na czubku głowy macie nitkę, jak kukiełka i ciągnie ona Was w górę. Przyłóżcie maskotki do brzucha. Zróbcie głęboki wdech. Maskotka powinna wysunąć się do przodu. Powoli wypuszczajcie powietrze nosem, a maskotka wróci na swoje miejsce.
2. Dmuchajcie na „Magiczną piłeczkę” , by uniosła się wysoko, ale wpadła znów do kosza. Jeśli wypada z niego, to oznacza, że dmuchacie zbyt mocno. Pamiętajcie, by wypuszczać powietrze równomiernie – jednym długim wydechem. Gdy nabieracie powietrze nie unoście ramion. Zróbcie to kilka razy.
3. Przyłóżcie koniec paska papieru do ust, a teraz odsuńcie go na odległość, którą Wam pokażę (około 20-25 cm). Nabierzcie dużo powietrza. Dmuchajcie na pasek papieru najdłużej, jak potraficie. Pasek będzie się wychylał. Postarajcie się, by odchylał się równomiernie.
4. Przyłóżcie jedną ręką kartkę papieru do tekturowej podkładki, które ustawiam przed Wami. Nabierzcie powietrza nosem. Gdy zaczniecie dmuchać na kartkę, odsuńcie rękę. Dmuchajcie na kartkę najdłużej jak potraficie, by zbyt szybko nie spadła na ławkę.
5. Włóżcie słomki w wentyle zabawek z ceraty. Długimi dmuchnięciami nadmuchajcie zabawki. Co udało Wam się nadmuchać?
6. Dmuchajcie na płomień świecy długimi dmuchnięciami, by nie zgasić jego płomienia. Pokażę Wam w jakiej odległości należy trzymać świecę od ust (około 20-25 cm). Pamiętajcie, by trzymać płomień świecy na wysokości ust. A teraz wypuszczajcie powietrze z ust krótko i energicznie, niech płomień świecy się odchyla i wraca na swoje miejsce przed kolejnym dmuchnięciem.
7. Połóżcie piórko na dłoni. Na sygnał „trzy, cztery” zdmuchujcie piórka jednym dmuchnięciem najdalej jak potraficie. Kto wygrał?
8. Nadmuchujcie balony. Nabierajcie powietrze nosem i długimi dmuchnięciami wypełniajcie balony.
9. Ćwiczenie rozluźniające krtań – zróbcie wdech nosem i wydech z językiem mocno wysuniętym z ust. Wydajcie z siebie odgłos westchnięcia, jakbyście byli bardzo zmęczeni.
10. Ćwiczenie oddechowe połączone z ruchem rąk – zróbcie wdech i unieście ręce przed sobą, ponad głowę. Podczas wydechu ręce opuszczajcie przed sobą.
11. Ćwiczenie artykulacyjne wzmacniające język – uderzajcie mocno językiem (środkową częścią) o podniebienie, mówiąc „ni, ni, ni”, a teraz niech czubek języka mocno uderza o podniebienie, gdy zaczniecie mówić „ny, ny, ny”.
12. Usprawnianie żuchwy – naśladujcie ziewanie, szeroko otwierając usta, aż zaczniecie naturalnie ziewać. Posłuchajcie co słuchać, gdy próbujecie ziewać (powinna pojawić się głoska [a]).
13. Fonacja dźwięków nieartykułowanych – wydawajcie głos piszczącego małego pieska.
III. Ćwiczenia fonacyjne
1. Fonacja samogłosek – popatrzcie na rysunki (symbole graficzna) i moje usta, by wyraźnie mówić samogłoski: „a, u, i, o, e, y”. Teraz wy je powtórzcie, pamiętajcie o odpowiednim układaniu ust:
• [a] – usta otwarte na około 2 cm, język leży płasko na dnie jamy ustnej;
• [u] – wargi wysunięte intensywnie do przodu, czubek języka cofa się znacznie w głąb jamy ustnej po jej dnie, unosząc tył języka do podniebienia miękkiego;
• [i] – usta tworzą szeroki uśmiech, zęby maksymalnie zbliżone do siebie, język leży na dnie jamy ustnej, czubek języka opiera się o dolne zęby, a środek języka intensywnie unosi się do podniebienia;
• [o] – usta wysunięte lekko do przodu i zaokrąglone, język dotyka dolnych dziąseł, uwypuklając się do podniebienia;
• [e] – wargi lekko rozchylają się, jak do uśmiechu, czubek języka opiera się o dolne dziąsła, a środek języka lekko unosi się do góry;
• [y] – wargi układają się jak do uśmiechu, lecz intensywniej niż przy [e], język leży na dnie jamy ustnej, brzegi języka opierają się o dolne zęby, a tył języka wysklepia się do podniebienia (Michalak-Widera 2003: 69-75).
2. Rozpoznawanie samogłosek po układzie ust – popatrzcie, będę mówiła którąś z samogłosek, lecz tak cicho, że będziecie musieli odgadnąć ją po kształcie moich ust. Bezgłośne wypowiadanie samogłosek: „a, o, u, e, y, i”.
3. Fonacja poszczególnych samogłosek najdłużej na jednym wydechu – wybierzcie samogłoskę, którą chcecie mówić długo na jednym wydechu. Pamiętajcie, gdy ją mówicie, aby przerwać wybrzmiewanie, gdy zmieni się barwa Waszego głosu.
4. Fonacja samogłoski „a” długo-krótko, cicho-głośno, wysoko-nisko – popatrzcie na rysunki. Mówcie [a] tak długo, dopóki przesuwam palcem po narysowanej spirali i krótko tyle razy, ile widzicie liter „a” na ilustracji. Teraz wypowiadajcie [a] długo i głośno, jak lecący się samolot oraz długo i cicho jak wznoszący się latawiec. Spójrzcie na rysunek szczyt górskiego. Gdy będę przesuwała palcem z dołu do góry aż po szczyt mówcie [a] głosem wysokim, a gdy będę opuszczała palec do podnóża góry wybrzmiewajcie [a] głosem niskim.
5. Samogłoskowanie – będziemy wypowiadać sylabami imiona każdego z Was, np. Ja-rek, Mar-cin, To-mek. Teraz zawołajmy wspólnie tylko samogłoski naszych imion: „a-e”, „a-i”, „o-e”.. Pamiętajcie o szerokim otwieraniu ust.
6. Fonacja połączeń samogłoskowych legato – popatrzcie na rysunek. To jest pogotowie ratunkowe, którego syrena alarmowa wydaje odgłos: „aaaeee”, a to straż pożarna, jej odgłos to „iiiaaa” oraz policja –„oooyyy”. Teraz zacznijcie głośno, płynnie wypowiadać odgłosy pokazywanych pojazdów, pamiętajcie o szerokim otwieraniu ust.
7. Fonacja połączeń samogłoskowych legato – nabierzcie dużo powietrza i najdłużej płynnie wypowiadajcie połączenie samogłosek „a o e u y i”, a teraz „o e u y i a”.
8. Samodzielny masaż twarzy połączony z wypowiadaniem wybranych dźwięcznych głosek – popatrzcie na rysunek i delikatnie palcami oklepujcie:
• czoło, mówiąc długo spółgłoskę „m”;
• skrzydełka nosa, wypowiadając przedłużoną spółgłoskę „n”;
• górną wargę, przedłużając spółgłoskę „w”;
• dolną wargę, mówiąc długo spółgłoskę „z”;
• klatkę piersiową, mówiąc przedłużona spółgłoskę „ż”.
9. Ćwiczenie wydłużające fazę wydechową – zróbcie głęboki wdech nosem i ustami i wyrecytujcie na jednym wydechu wyliczankę „Siedzi kura” z szerokim otwieraniem jamy ustnej, tak jakby w Waszych ustach znajdowało się gorące jajo. Przerwijcie odliczanie, gdy zmieni się barwa głosu:
Siedzi kura w koszyku,
liczy jaja do szyku.
Jedno jajo, drugie jajo,
trzecie jajo, czwarte jajo, … ./ autor nieznany
10. Ćwiczenie rezonatorów – Mruczcie jak kotek „mmmmm”, najdłużej jak potraficie. A teraz przyłóżcie rękę na czubek głowy i ponownie mruczcie długo [m]. Przyłóżcie rękę do klatki piersiowej i znów mruczcie [m].
11. Nabierzcie dużo powietrza i mówcie najdłużej jak potraficie [m] i dopowiadajcie samogłoski. Spójrzcie na kartkę pod literami „m” jest narysowana długa czerwona kreska, na końcy widzicie kółka to będą odpowiedniki samogłosek: mmma, mmmo, mmmu, mmme, mmmy, mmmi. Pamiętajcie o odpowiednim otwieraniu ust przy wybrzmiewaniu samogłosek.
12. Powtarzajcie po mnie wiele razy: „mama mija”, a następnie „una muno”. Pamiętajcie wymawiajcie spółgłoski „m” i „n” wyraźnie i dokładnie.
13. Uczynnianie rezonatorów – wypowiadanie najdłużej na jednym wydechu:
• „mmmmmm” – z równoczesnym drżeniem warg,
• „mmmiii” – drżenie ręki na czubku głowy,
• „mmmuuu” – drżenie ręki na klatce piersiowej.
14. Wydłużanie fazy wydechowej – na jednym wydech wyliczajcie najdłużej jak potraficie swoje imie, np. jeden Marcin, drugi Marcin, trzeci Marcin, itd.
15. Fonacja samogłosek legato – wypowiadajcie śpiewnie samogłoski „aoe”, następnie „uyi”. Pamiętajcie o odpowiednim otwieraniu ust, niezbędnym do wyraźnego ich mówienia.
IV. Ćwiczenia emisyjno-dykcyjne (konspekt zajęć)
1. Usprawnianie języka i warg – róbcie przed lustrem „Głupie minki”, tj. poruszajcie w różnych kierunkach językiem i wargami.
2. Rozgrzewka warg – naśladujcie „Kaczora Donalda”, wydawajcie jego głos, który słyszeliście podczas oglądania bajek z Kaczorem Donaldem.
3. Ćwiczenia usprawniające język – proszę by, każdy z Was wybrał jedno z ćwiczeń języka, które wykonywaliśmy wspólnie podczas wcześniejszych spotkań i wykonał je przed grupą. Wszyscy powtórzmy zaproponowane ćwiczenia.
4. Masaż żuchwy – popatrzcie, gdzie są zawiasy żuchwy . Otwierajcie i zamykajcie usta i połóżcie palce wskazujące na policzki, tam gdzie ja to robię. Poszukajcie miejsca, w którym odczuwacie ruch. To są zawiasy żuchwy. Zacznijmy je masować. Delikatnie wykonujcie ruchy okrężne. Wasze usta powinny się powoli otwierać. Pozwólcie niech otwierają się swobodnie. Zacznijcie ziewać, jeśli poczujecie taką potrzebę.
5. Relaks oddechowy na siedząco – usiądźcie wygodnie, prosto, ale tak by było Wam wygodnie. Zamknijcie oczy. Unieście dłonie i zacznijcie masować zawiasy szczęk, aż poczujecie, że zaczynają opadać. Teraz opuście ręce w dół, niech zwisają swobodnie. Odetchnijcie głęboko, bardzo głęboko. Możecie nawet westchnąć, jeśli macie na to ochotę. Ponownie weźcie głęboki wdech. Zróbcie to raz jeszcze. A teraz zacznijcie swobodnie oddychać, obserwując swój oddech. Może robicie to rytmicznie, szybko albo bardzo wolno, płytko lub głęboko. Róbcie to, tak by było Wam wygodnie. A teraz przeciągnijcie się, jak rozleniwiony kotek i powoli zacznijcie otwierać oczy.
6. Atak miękki, twardy i przydechowy – będziemy mówić zdanie: Marcin kupił chrupki. Najpierw delikatnie, miękko lecz wyraźnie. Potem mocnym głosem, jakbyście chcieli krzyczeć lecz nie z całych sił, by nie zabolało Was gardło. Na koniec, zróbcie to tak, jak zmęczony bieganiem, zziajany piesek.
7. Akcent zdaniowy – powtórzcie zdanie: Mama Jarka kupiła kota. Najpierw zaakcentujemy słowo „mama”. W następnych zdaniach akcentować będziemy słowa: „Jarka”, „kupiła”, „kota”. Posłuchajcie, powiem to zdanie, jako pierwsza.
8. Wydłużanie fazy wydechowej – najdłużej na jednym wydechu będziemy powtarzać tabliczkę mnożenia (pokaz planszy z tabliczką mnożenia):
• jeden razy jeden, jeden;
• jeden razy dwa, dwa;
• jeden razy trzy, trzy, itd.
9. Spójrzcie na planszę i powtarzajcie za mną wyrazy. Pamiętajcie, gdy je wymawiamy wyraźnie słychać „z” i wyrazy, których rysunki widzicie na planszach: „zapałki”, „zamek”, „zegar”:
• z zapałkami,
• z zamkiem,
• z zegarem.
10. Spójrzcie na kolejne plansze. Teraz, pomimo, że piszemy „z sosny”, „z sera”, „z sokiem”, to inaczej wymawiamy. Posłuchajcie i powtórzcie.
11. Zbitki spółgłoskowe – popatrzcie na rysunek dłoni. Każdy jej palec, odpowiada jednej samogłosce. Teraz będziemy dopowiadać „str”, następnie „zsz”, „czk”, „pstr”:
• stra, stro, stre, stru, stry,
• ssza, sszo,ssze, sszu, sszy,
• czka,czko, czke, czku, czky,
• pstra, pstro, pstre, pstru, pstry.
12. Wprawka edycyjna – będziemy recytować rymowankę „Kasztany”. Pamiętajcie o wyraźnym wypowiadaniu: „w koszyku”, „w kieszeni”. Inaczej piszemy „w” i inaczej mówimy [f]. Podczas wymawiania „trzymamy”, Wyraźnie powinno być słychać „tszy” a nie „czy”. Popatrzcie na planszę i posłuchajcie:
Kasztany, kasztany w koszyku trzymamy.
W kieszeni nosimy kasztany do zimy.
13. Wprawka edycyjna – a teraz będziemy recytować wiersz „Papużka”. Spójrzcie na tekst wiersza. Pierwszą część mówimy tak, jakbyśmy prosili papużkę, by do Nas mówiła. Druga część, to odpowiedź papużki na Naszą prośbę. Posłuchajcie:
Papużko, papużko
powiedz mi coś na uszko.
Nic Ci nie powiem boś ty plotkarz,
Powtórzysz każdemu, kogo spotkasz./ autor: Jan Brzechwa
Bibliografia
1. Bednarek J. D. 2005, Ćwiczenia wyrazistości mowy, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP, Wrocław.
2. Borowski R., 1999, Wybrane zagadnienia z pedagogiki rewalidacyjnej, Wydawnictwo Alfa, Warszawa.
3. Kirejczyk K.,1981, Podstawy pedagogiki upośledzonych umysłowo, [w:] Upośledzenie umysłowe – Pedagogika, (red.), K. Kirejczyk, PWN, Warszawa, s 142 – 179.
4. Michalak-Widera I., 2003, Miłe uszom dźwięki. Usprawnianie narządów mowy i ćwiczenia prawidłowego wymawiania głosek, Unikat2, Katowice.
5. Minczakiewicz E. M.,1997, Mowa – rozwój- zaburzenia-terapia, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków.
6. Orr L., 2006, Świadomy oddech, Wydawnictwo „Ravi”, Łódź.
7. Sękowska Z., 1998, Pedagogika specjalna. Zarys, PWN, Warszawa.
8. Śliwińska-Kowalska M., 1999, Głos narzędziem pracy. Poradnik dla nauczycieli. Instytut Medycyny Pracy, Łódź.
9. Tkaczyk G., 1997, Metodyka nauczania i wychowania początkowego w szkole specjalnej, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
10. Toczyska B., 2000, Elementarne ćwiczenia dykcji, Wydawnictwo Podkowa, Gdańsk.
11. Toczyska B., 2009, Łamańce z dedykacją czyli makaka ma Kama, Wydawnictwo Podkowa, Gdańsk.
12. Toczyska B., 2006, Sarabanda w chaszczach (ćwiczenia samogłosek), Wydawnictwo Podkowa, Gdańsk.
13. Pasternak E., 1994, Materiały z metodyki kształcenia upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w szkole specjalnej, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
14. Weller S., 2004, Oddech, który leczy. 20 sposobów na odetchnięcie od stresu, napięcia i zmęczenia, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
15. Wyczesany J.,1998, Pedagogika osób z lekkim upośledzeniem umysłowym, [w:] Pedagogika specjalna, (red.), W. Dykcik, Poznań, s. 119-130.
