Autor: Martyna Dębska, Iwona Michalak-Widera, Eliza Rokicka-Sobczak
Streszczenie
Postępowanie logopedyczne z małymi dziećmi z zespołem Downa powinno uwzględniać szeroką gamę ćwiczeń słuchowych, oddechowych, usprawniających narządy mowne oraz małą i dużą motorykę. Szerokie spektrum podejścia do terapii logopedycznej pozwoli dziecku korzystniej wkroczyć w etap szkolny i optymalnie realizować się w życiu dorosłym.
Summary
Proceedings in speech of young children with Down syndrome should include a wide range of training hearing aids, respiratory, improving vocal organs and small and large motor activity. The broad spectrum of attitude in speech therapy will let preferably enter the school stage and optimally carry out into adulthood.
Przyjście na świat dziecka z zespołem Downa wiąże się z koniecznością podjęcia intencjonalnych oddziaływań przez szerokie grono specjalistów medycyny: neurologa, endokrynologa, kardiologa, laryngologa, a także terapeutów: rehabilitanta, psychologa, pedagoga oraz logopedy. Wczesne wspomaganie rozwoju, w tym mowy, sprawi, że funkcjonowanie na etapie szkolnym, a później w życiu dorosłym pozwoli optymalnie, tj. adekwatnie do możliwości osoby z zespołem Downa, uczestniczyć w życiu społecznym. Od pierwszych chwil po urodzeniu dziecko z trisomią chromosomową wymaga wszechstronnej pomocy, która winna uwzględniać etiologię tejże jednostki chorobowej, na którą składają się trzy odmiany. Pierwszą jest zwykła trisomia chromosomu 21. Charakteryzuje się dodatkowym chromosomem 21 w komórce jajowej lub w plemniku bądź pojawia się w czasie pierwszego podziału komórkowego, gdzie każda powstająca komórka wykazuje dodatkowy chromosom pary 21, czyli trisomię. Zaburzenie jest rozpoznawane u 90–95% wszystkich przypadków zespołu Downa (Minczakiewicz 1995: 11). Drugą odmianą jest mozaikowa postać trisomii 21 cechująca się obecnością zarówno komórek z trisomią, jak i komórek prawidłowych. Linie komórkowe pojawiają się w dwóch przypadkach. Po pierwsze, gdy nie dochodzi do rozejścia się chromosomów pary 21 w drugim podziale komórki jajowej lub później. Po drugie, w sytuacji gdy dodatkowy chromosom zapłodnionego jaja pierwotnie trisomiczny w którymś podziale zostanie wyeliminowany. Postać tę spotyka się rzadko, tj. u 2–5% dzieci z zespołem Downa. Osoby z postacią mozaikową odznaczają się wyższą sprawnością umysłową i lepszym rozwojem mowy niż dzieci ze zwykłą trisomią (Minczakiewicz 2001: 15). Translokacja, czyli trzecia odmiana zespołu Downa, charakteryzuje się dodatkowym połączeniem chromosomu 21 jego dłuższym ramieniem z innym chromosomem. Połączenie chromosomu 21 dotyczy najczęściej chromosomów 13, 14 lub 15 i występuje u 3–5% przypadków osób z zespołem Downa (Minczakiewicz 1995: 13). W zdecydowanej liczbie przypadków noworodka z zespołem Downa cechuje charakterystyczny wygląd, co pozwala podjąć nieodroczone w czasie postępowanie terapeutyczno-lecznicze. Zazwyczaj osoby z trisomią chromosomową odznaczają się małą głową ze spłaszczeniem w części potylicznej i skróceniem w wymiarze przednio-tylnym. Twarz jest płaska i okrągła z małym nosem o szerokiej nasadzie oraz płaskim grzbiecie. Szpary oczne są skośne i wąskie, a tęczówki cętkowane. Występuje także fałda nakątna w obrębie kątów przyśrodkowych oczu. U wielu osób występuje zez i krótkowzroczność. Uszy zazwyczaj są małe, asymetryczne i zdeformowane. Problemem jest utrzymanie zamkniętych ust, stąd między grubymi i popękanymi wargami pojawia się język. Język sprawia wrażenie zbyt dużego, co wynika z nieproporcjonalnie małej przestrzeni jamy ustnej. Zęby posiadają półksiężycowaty kształt i są nieprawidłowo rozstawione. Podniebienie twarde jest wąskie i wysoko wysklepione, tzw. gotyckie, zaś podniebienie miękkie jest zazwyczaj skrócone. Szyja jest krótka i gruba. Ręce oraz nogi są grube, dłonie szerokie, z grubymi palcami, a mały palec jest szpotawy, czasami między palcami występuję błony pławne. Mięśnie całego ciała cechuje ogólna wiotkość i mniejsze napięcie, tj. hipotonia mięśniowa oraz nadmierna ruchomość w stawach z tendencją do przeprostów. Skóra osób z zespołem Downa jest szorstka, sucha, a na zgięciach dłoni występuje czasami tzw. małpia linia. Włosy są proste i rzadsze, a w dołach pod pachami brakuje owłosienia. Wzrost osób z trisomią 21 jest niższy niż przeciętnie. W dorosłym wieku kobiety osiągają wzrost około 140 cm, a mężczyźni około 150 cm. Waga urodzeniowa jest także około pół kilograma niższa od przeciętnej u noworodków. Genitalia u osobników płci żeńskiej są niedorozwinięte, u płci męskiej często występuje niedorozwój, tj. brak jąder w mosznie. Głos zazwyczaj jest niski, matowy i chrypliwy, co wynika z nieprawidłowości w budowie w obrębie fałdów głosowych (Minczakiewicz 2001: 21).
U osób z zespołem Downa występuje wiele dolegliwości zdrowotnych, np. wady wzroku, deficyty słuchu, zaburzenia wydzielania hormonów tarczycy, problemy w obrębie funkcjonowania przewodu pokarmowego czy obniżona odporność organizmu. W ponad 50% przypadków występują wrodzone wady i choroby serca będące przyczyną znacznej umieralności niemowląt. Z powodu obniżonej odporności organizmu często mają miejsce infekcje układu oddechowego, występuje także znaczna skłonność do przewlekłego nieżytu nosa, przerostu trzeciego migdałka.
Osoby z zespołem Downa cechuje dobra spostrzegawczość i chęć podejmowania inicjatyw. Preferują one ćwiczenia fizyczne i taniec, wykazują także poczucie rytmu oraz duże zainteresowanie muzyką. Usposobienie tychże osób jest radosne i pogodne, o znacznej uczuciowości. Osoby z trisomią lubią zwracać na siebie uwagę otoczenia (Clarke, Clarke 1971: 176). Negatywne zachowania społeczne mają miejsce wówczas, gdy występuje problem z komunikowaniem się oraz w sytuacjach konieczności podejmowania aktywności umysłowej na etapie rozumowania i tworzenia pojęć (Cunningham 1994: 167). W literaturze przedmiotu podkreśla się zależność ogólnego poziomu rozwoju dzieci z zespołem Downa od warunków życia i wychowania oraz od jakości i rodzaju metod pedagogiczno-rewalidacyjnych. Dzieci z zespołem Downa o wiele mocniej reagują na bodźce wzrokowe niż słuchowe czy dotykowe (Minczakiewicz 2001: 9). Wiedza ta jest przydatna podczas konstruowania logopedycznych programów terapeutycznych.
W przeważającej liczbie przypadków uczniowie rozpoczynający start edukacyjny posiadają orzeczenia o obniżonej sprawności intelektualnej w stopniu lekkim. W zdecydowanie mniejszej liczbie wykazują wyższe stopnie upośledzenia umysłowego, tj. umiarkowany lub znaczny.
Mowa dzieci z zespołem Downa rozwija się później niż u prawidłowo rozwijających się rówieśników. Pierwsze słowa są niezrozumiałe często nawet dla najbliższego otoczenia i pojawiają się po 3. roku życia. Zdaniem U. Gurby pierwsze słowa dzieci z trisomią pojawiają się do około 5. roku życia (1997: 25). We wczesnej fazie mowa wydaje się prawidłowa. Z czasem fonacja staje się słaba i przerywana oddechami, odznacza się zmiennym rytmem, melodią i tempem, charakteryzuje się skróconym okresem trwania głoski ze względu na słabą koordynację oddechową. Dodatkowo kompensacja ze strony głowy, szyi i jamy ustnej ogranicza czynność oddychania, a także czynności jamy ustno- gardłowej oraz krtani konieczne do prawidłowej fonacji i mowy (Kaczan 2006: 130). Kształtowanie się mowy dzieci z zespołem Downa, które wyznaczają okresy rozwoju mowy, przedstawia się następująco:
W okresie melodii głużenie może pojawić się między 4. a 13. miesiącem życia, zaś gaworzenie, w zależności od poziomu rozwoju psychofizycznego, występuje między 7. miesiącem a 6. rokiem życia. Niektóre dzieci kończące 1. rok życia opanowują jedynie głużenie, inne potrafią gaworzyć.
Okres wyrazu u dzieci z trisomią 21 pojawia się między 18. miesiącem a 10. rokiem życia. Pierwszymi słowami są określenia dotyczące najbliższego otoczenia, podobnie jak ma to miejsce u pozostałych dzieci.
W okresy zdania i swoistej mowy dziecięcej dzieci z zespołem Downa wchodzą z dużym opóźnieniem, nawet kilkunastoletnim. Nieliczne osoby z trisomią nie dochodzą do tego etapu rozwojowego, zatrzymując się na okresie wyrazu. Wypowiedzi zazwyczaj są ubogie składniowo i leksykalnie. Wyższy poziom intelektualny sprzyja prawidłowej wymowie, wzbogaconej strukturze zdań i ich nośności informacyjnej (Minczakiewicz 2001: 41-50).
Najwyższy odsetek zaburzeń mowy u dzieci z zespołem Downa występuje w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym, podobnie jak u pozostałych rówieśników. Później stopniowo się zmniejsza, co prawdopodobnie jest efektem pracy wychowawczej i rewalidacyjnej (Makowska 1992: 76). Zdecydowana większość osób dorosłych z zespołem Downa wykazuje nieprawidłową wymowę w zakresie szeregów szumiącego, syczącego i ciszącego oraz ubogie słownictwo. Pomimo prowadzenia wieloletniej terapii logopedycznej dźwięki tych trzech szeregów najczęściej pozostają zdeformowane. Parasygmatyzm głosek dentalizowanych, tj. zastępowanie głosek innymi, łatwiejszymi do wypowiedzenia (Skorek 2000: 123), występuje często aż po wiek młodzieńczy.
Komunikacja interpersonalna osób z trisomią zależy od poziomu sprawności intelektualnej. Obniżony rozwój umysłowy cechuje m.in.: myślenie konkretno-obrazowe, spowolnione myślenie, trudności w różnicowaniu i uogólnianiu, brak rozumienia zjawisk, trudności w tworzeniu pojęć, stosunków przestrzennych, wielkości zbiorów oraz zależności między nimi, a także koncentracja na mało istotnych szczegółach i pomijanie elementów istotnych w wypowiedziach (Minczakiewicz 1995: 47). Cechy powyższe sprawiają, że komunikacja werbalna jest utrudniona. Zaburzenia mowy występują najczęściej wśród osób z zespołem Downa i osób upośledzonych umysłowo obciążonych uszkodzeniami centralnego układu nerwowego. Posiadają one złożony charakter i współwystępują z zaburzeniami innych procesów psychicznych (Carr 1984: 147). W terapii logopedycznej istotne jest opanowanie sprawności językowej pozwalającej na nawiązywanie kontaktów słownych z otoczeniem. Brak możliwości kontaktowania się potęguje inne ułomności. Wtedy wyraźniej rysuje się odmienność twarzy, sposób patrzenia i poruszania się (Waszczuk 1993: 4). Osoby z zespołem Downa, poza brakiem umiejętności budowania wypowiedzi i często rozumienia ich, wykazują niewyraźną wymowę. Ich głos jest chrypliwy i zniekształcony. Przyczyna może tkwić w wadliwej budowie anatomicznej krtani, wiotkości mięśni oddechowych i fonacyjnych, asymetrycznym ustawieniu fałdów głosowych, zaburzeniach ze strony układu oddechowego oraz niedoczynności tarczycy (Minczakiewicz 1995: 40), a także przeprostach w obrębie głowy, szyi i górnej części klatki piersiowej. Artykulacja wielu głosek u osób z zespołem Downa jest niewyraźna. Dominuje opuszczanie pojedynczych głosek, grup spółgłoskowych i sylab, które sprawiają trudność wymawianiową. Często ma miejsce zastępowanie głosek dźwięcznych bezdźwięcznymi odpowiednikami oraz nosowe brzmienie głosek ustnych. Wpływ na wymienione anomalie artykulacyjne mają dysfunkcje połykania i oddychania (Waszczuk 1993: 11-12) Przyczyny zaburzeń mowy u osób z zespołem Downa mogą mieć związek także z nieprawidłowym zgryzem, najczęściej przemieszczoną ku przodowi (Kaczan 2006: 133), wadliwą budową krtani, jamy ustnej, nosowej i gardłowej, np. wysokie wysklepienie podniebienia przy krótkim podniebieniu miękkim, czasem brak języczka, mało ruchliwy lub też wiotki język utrudniają artykulację głosek wymagających precyzyjnych ruchów. Mało elastyczne, statyczne wargi uniemożliwiają artykulację głosek wargowych oraz wargowo-zębowych. Wymawiane dźwięki mowy i wyrazy mogą być również zniekształcone na skutek nieprawidłowo funkcjonującego aparatu słuchowego, w postaci obniżenia progu słyszenia bądź trudności w różnicowaniu dźwięków (Minczakiewicz 2001: 50). Na nieprawidłową wymowę, opóźnioną mowę lub jej brak wpływają również przyczyny społeczne, np. brak kontaktu z osobami mówiącymi, izolowanie od ludzi, eliminowanie podniet i okazji do mówienia czy porozumiewania się z otoczeniem (Minczakiewicz 1995: 47). Przy prawidłowym lub nieznacznie opóźnionym rozwoju mowy czynnej najczęściej występującym zniekształceniem dźwięków mowy jest sygmatyzm międzyzębowy. Dziecko, artykułując głoski, zwłaszcza detalizowane, wsuwa język między zęby. Nieprawidłowość ta jest trudna do usunięcia, ponieważ wynika ze specyficznej budowy jamy ustnej i hipotonii języka a przy częstej niedrożności nosa i wynikających stąd trudności z oddychaniem język dodatkowo naciska na dolną wargę i wysuwa się z jamy ustnej (Gurba 1997: 25).
Przeważająca liczba małych dzieci z zespołem Downa, nie posiadając odpowiedniego zasobu słów, posługuje się gestykulacją jako środkiem zastępczym. Gestykulacja bowiem wyraża potrzeby, których osoba z trisomią 21 nie potrafi wyrazić werbalnie. Używanie gestów przez najbliższe otoczenie zmniejsza potrzebę słownego wypowiadania się, tym bardziej gdy wypowiedzi bywały negatywnie odbierane przez rówieśników i dorosłych (Kostrzewski 1994: 101). W postępowaniu logopedycznym zaleca się, na początkowym etapie, równoległe stosowanie gestów i słów. Istotnym jest jednak nagradzanie wypowiedzi dziecka, co powinno sprzyjać podejmowaniu przez nie kontaktów werbalnych. W skrajnych przypadkach, po kilkuletnich, nieprzynoszących pozytywnych rezultatów próbach porozumiewania się słownego należy przejść na alternatywny sposób komunikacji, którym jest np. „MAKATON” polecany dla dzieci z zespołem Downa ze względu na połączenie słów, gestów i/lub symboli (Kaczmarek 2004: 30).
Zdaniem G. Jastrzębowskiej i O. Pelc-Pękali „[…] Terapia logopedyczna pacjentów upośledzonych umysłowo jest specyficzna, albowiem obserwuje się u nich różnorodne zaburzenia mowy i rozmaite warianty tych zaburzeń” (2003: 460). Postępowanie logopedyczne z dziećmi z trisomią chromosomową, od momentu pojawienia się pierwszych wyrazów dźwiękonaśladowczych, powinno uwzględniać ćwiczenia w zakresie usprawniania narządów mownych, treningu oddechowego, wzbogacania zasobu onomatopeicznego, treningu słuchowego, a także usprawniania małej i dużej motoryki. Ze względu na specyfikę myślenia małych dzieci, czyli myślenie konkretno-obrazowe, podawane treści winny być doskonale znane dziecku, nieoderwane od rzeczywistości, w której ono funkcjonuje. Z powodu trudności ze skupieniem uwagi czas trwania danego ćwiczenia nie powinien przekraczać kilku minut. Logopeda powinien również bacznie obserwować zainteresowanie, a tym samym aktywność dziecka podczas ćwiczeń. W sytuacji spadku uwagi dziecka należy zmienić rodzaj treningu. Poniżej zamieszczono przykładowy scenariusz zajęć logopedycznych z 5-letnim dzieckiem z zespołem Downa.
Scenariusz zajęć logopedycznych
Przywitanie się z dzieckiem. Nakreślenie tematyki zajęć: „Dziś są urodziny Jasia. Jaś ma 5 lat tak jak Ty. Jaś i mama organizują przyjęcie”.
Trening słuchowy: „Jaś dziś wcześnie musi wstać. Budzi go budzik. Budzik dzwoni”. Pokazujemy zegar i uruchamiamy dzwonienie: „Posłuchaj, jak dzwoni budzik. A teraz ukryję budzik, odwróć się”. Nastawiamy budzik na dzwonienie za minutę i chowamy go np. pod koc, szafkę. Mówimy: „Poszukaj, gdzie jest budzik”. Dziecko szuka dzwoniącego budzika. Ćwiczenie powtarzamy kilka razy, zmieniając miejsce ukrycia budzika.
Ćwiczenia usprawniające narządy mowne: „Jaś wstaje. Ziewa i rozciąga się. Zróbmy tak jak Jaś”. Wspólnie z dzieckiem wykonujemy czynności: „Jaś myje zęby. Twój język to szczoteczka do zębów. Umyj zęby na górze i na dole, tak jak ja. A teraz wypłuczemy usta wodą”. Najpierw przesuwamy język po wewnętrznej i po zewnętrznej powierzchni górnych i dolnych zębów, a następnie przenosimy powietrze z jednego do drugiego policzka.
Wypowiadanie onomatopei: „Jaś jedzie z mamą po zakupy. Czym jedzie? Pociągiem czy samochodem (autem)?”. Pokazujemy odpowiednie zdjęcia: „Pociąg robi ciuch, ciuch, a auto brum, brum”. Wspólnie z dzieckiem wykonujemy obie czynności i wydajemy odpowiednie odgłosy. Prosimy, by dziecko wybrało, czym pojedzie Jaś i raz jeszcze imitujemy czynność wraz z odpowiednim odgłosem.
Ćwiczenia ruchowe: „Jaś wrócił z mamą z zakupów. Jest bardzo zmęczony. Pokaż, jak Jasio jest zmęczony. A teraz Jasio odpoczywa Połóż głowę na stoliku i odpocznij”.
Trening oddechowy: „Mama z Jasiem kupili balony i piórka. Będą dekorować mieszkanie. Weź balon i spróbuj go nadmuchać”. Wcześniej rozciągamy nienadmuchany balon, by ułatwić dziecku wykonanie polecenia. Nadmuchany balon związujemy, zawieszamy na wysokości ust dziecka i polecamy, by dziecko dmuchało na balon. Następnie zawiązujemy piórka na nitkach o różnej długości nad głową dziecka i polecamy także dmuchanie.
Wypowiadanie wyrazów dźwiękonaśladowczych: „O! Dzwoni telefon. To dzwoni babcia Jasia. Jak dzwoni telefon? Dzyń, dzyń. Tak, powtórz. Jaś rozmawia z babcią halo, halo. Porozmawiaj z babcią Jasia”.
Ćwiczenia grafomotoryczne: „Jaś piecze z mamą tort dla gości. Rozsyp mąkę (kartoflaną) na tacy i uklep. A teraz narysuj palcem tort dla Jasia. Jaś ma pięć lat tak jak Ty. Napiszemy: 5 lat”. Nakładamy rękę na dłoń dziecka i wspólnie piszemy.
Sylabizowanie prostych wyrazów: „Jasiu nie wie, co ubrać na przyjście gości. Woła mamę: ma-mo. Powtórz jeszcze: ma-ma. A mama krzyczy: i-dę! (Ja-siu!)”.
Próba śpiewu lub nucenia melodii: „Przychodzą goście. Wszyscy śpiewają Jasiowi: Sto lat… Zaśpiewajmy wspólnie”.
Trening oddechowy: „Mama wnosi tort”. Kładziemy przed dzieckiem krążek plasteliny i polecamy wbić 5 świeczek. Pomagamy liczyć świeczki. Zapalamy świece. Prosimy dziecko o zdmuchnięcie świec: „Nabierz dużo powietrza przez nos i dmuchnij, żeby zgasły wszystkie świeczki”.
Ćwiczenia grafomotoryczne: „Teraz wszyscy goście dostaną kawałek tortu. Odkrój ciasto dla siebie i dla mnie, połóż je na talerzykach”. Dziecko kroi plastykowym nożem krążek plasteliny i przekłada części na papierowe talerzyki.
Usprawnianie języka: „O jaki smaczny tort? Mniam. Jasio gładzi się po brzuchu (wykonanie gestu gładzenia). Oblizuje całe usta ze smakiem”. Smarujemy dziecku dżem wokół ust i polecany zlizywanie przed lustrem.
Trening słuchowy: „U Jasia jest wesoło. Goście bawią się i śpiewają. Zagraj Jasiowi na bębenku raz jeszcze Sto lat, a teraz zagraj na cymbałkach i zaśpiewaj”. Dziecko wystukuje rytm na bębenku, a następnie uderza rytmicznie w cymbałki i próbuje śpiewać.
Ćwiczenia ruchowe: „A teraz wszyscy tańczą”. Włączamy nagranie francuskiej melodii Kaczuszki. Pokazujemy ruchy rąk i bioder. Nakładamy ręce na ręce dziecka i wykonujemy ruchy w takt melodii.
Wypowiadanie wyrazów dźwiękonaśladowczych: „Kończą się urodziny Jasia. Żegnamy gości. Posyłamy im całuski: cmok, cmok. Mówimy: pa, pa. Robimy porządek po gościach”. Porządkujemy wspólnie z dzieckiem salę.
Na zakończenie zajęć chwalimy dziecko za wykonaną pracę. Zapraszamy na kolejne zajęcia. Na pożegnanie podajemy rękę i posyłamy wzajemnie szeroki uśmiech.
Postępowanie logopedyczne prowadzone z małymi dziećmi z zespołem Downa wymaga od terapeuty dostosowywania ćwiczeń do indywidualnych możliwości każdego dziecka oraz uwzględniania jego samopoczucia w chwili rozpoczynania zajęć z powodu często występujących dolegliwości somatycznych. Ze względu na trudności w skupianiu uwagi istotnym jest podawanie tych samych treści do ćwiczeń w różnorodny, ciekawy i zabawowy sposób. Dziecko nie powinno odczuwać dyskomfortu z racji uczestnictwa w terapii logopedycznej. Odpowiednie podejście logopedy powinno spełnić te oczekiwania.
Bibliografia:
1. Carr J., 1984, Pomoc dziecku upośledzonemu, PZWL, Warszawa.
2. Clarke A.M., Clarke A.D.B., 1971, Upośledzenie umysłowe, PWN, Warszawa,
3. Cunningham C., 1994, Dzieci z zespołem Downa. Poradnik dla rodziców, WSiP, Warszawa.
4. Gurba U., 1997, Gdy słowa nie przychodzą łatwo, „Światło i cienie” nr 1, s. 25-26.
5. Jastrzębowska G., Pelc-Pękala O., 2003, Diagnoza i terapia mowy upośledzonych umysłowo [w:] Logopedia. Pytania i odpowiedzi, T. 2, Gałkowski T., Jastrzębowska G. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 451- 463.
6. Kaczan T., 2006, Rola neurorozwojowej metody Castillo Moralesa w procesie wczesnej stymulacji rozwoju oraz postępowaniu terapeutycznym wobec dzieci z grupy wysokiego ryzyka zaburzeń komunikacji [w:] Alternatywne i wspomagające metody komunikacji, Błeszyński J.J. (red.), Impuls, Kraków, s.129-135.
7. Kaczmarek B., 2004, Przełamywanie barier językowych przez osoby z zespołem Downa, „Bardziej Kochani” nr 30, s. 15-18.
8. Kostrzewski J., 1994, Stadia rozwoju mowy a choroba Downa, „Scholasticus” nr 7/8, s. 91-103.
9. Makowska A., 1992, Istota zaburzeń mowy dzieci głębiej upośledzonych umysłowo, „Scholasticus” nr 2, s. 73-77.
10. Minczakiewicz E.M., 1995, Gdy u dziecka rozpoznamy zespół Downa. Poradnik dla rodziców i wychowawców, WSiP, Kraków.
11. Minczakiewicz E.M., 2001, Jak pomóc w rozwoju dziecka z zespołem Downa. Poradnik dla rodziców i wychowawców, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznje, Kraków.
12. Skorek E. M., 2000, Z logopedią na Ty. Podręczny słownik logopedyczny, Impuls, Kraków.
13. Waszczuk. H., 1998, Poradnik logopedyczny dla rodziców dzieci z zespołem Downa, Zakład Logopedii Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.
