Źródło: W świecie logopedii. Tom 2. Studia przypadków. Pod redakcją naukową: Katarzyny Węsierskiej i Alicji Podstolec, Katowice 2013
Autor: Iwona Michalak-Widera, Agnieszka Pawlik-Pająk

Studium przypadku dziecka w młodszym wieku szkolnym z rotacyzmem właściwym

 

Streszczenie

Zjawisko rotacyzmu należy do grupy zakłóceń dźwięków mowy reprezentujących odpowiednie fonemy, popularnie określanych mianem wad wymowy. Niniejszy artykuł poświęcony został przedstawieniu postępowania diagnostycznego i terapeutycznego prowadzonego z ośmioletnią dziewczynką.  Celem przyświecającym podjęciu skutecznych oddziaływań logopedycznych było ustalenie przyczyny wystąpienia rotacyzmu u opisywanego dziecka. W toku przeprowadzonej diagnozy logopedycznej ustalono, iż mała sprawność ruchowa przedniej części języka, konieczna do artykulacji prototypowej głoski [r] stanowiła istotną przyczynę zjawiska.

Zagadnienia wstępne

Zakłócenia dźwięków mowy reprezentujących fonem /r/, nazywanych  rotacyzmem właściwym, obserwuje się we wszystkich grupach wiekowych: zarówno u dzieci, młodzieży jak i osób dorosłych. Osoby wykazujące tę wadę wymowy wprawdzie artykułują głoskę [r], jednakże jej realizacja podczas wypowiedzi zazwyczaj drażni słuchacza, gdyż brzmi odmiennie niż normatywna głoska [r], która jest drżąca, przedniojęzykowo-dziąsłowa, półotwarta, dźwięczna, twarda, ustna, (Ostaszewska, Tambor 2000)  i koronalna (Surowaniec 2001). Wśród przeciętnych użytkowników języka zaburzenie należy do najczęściej rozpoznawalnych jako nieprawidłowość wymawianiowa. Z tego powodu w gabinetach logopedycznych, często przedwcześnie, zgłaszają się rodzice z trzylatkami zastępującymi głoskę [r], np. głoską [l], u których – zgodnie z etapami kształtowania się mowy  – nie jest jeszcze wymagane wypowiadanie prototypowego [r]. Większość specjalistów dziedziny (Dołęga 2003, Surowaniec 2001, Sołtys-Chmielowicz 2008) podaje 5.-6. rok życia, jako optymalny czas dla pojawienia się prawidłowej głoski. W praktyce logopedycznej nie jest przyjęte wywoływanie i automatyzowanie głoski [r] poniżej 5. roku życia, poza przypadkami trzy-, czterolatków prezentujących zniekształconą artykulacją [r], tj. w postaci realizacji: międzyzębowej, bocznej, języczkowej, podniebiennej, itd. 

W terminologii logopedycznej nieprawidłowa wymowa głoski [r] określana jest mianem rotacyzmu ( Kania 2001, Surowaniec 2001, Jastrzębowska 2003, Sołtys-Chmielowicz 2008)  bądź rerania (Styczek 1981, Demel 1996, Skorek 2003). Zaburzenie realizacji [r] może występować w trzech postaciach: mogirotacyzmu, pararotacyzmu, bądź rotacyzmu właściwego.

Z własnej praktyki wynika, iż opuszczanie, czyli elizja głoski [r], tj. mogirotacyzm[1] dotyczy w przeważającej liczbie młodzieży szkolnej i studentów świadomych, a zarazem  skrępowanych nieprawidłową wymową, którzy starają się szybko wypowiadać słowa zawierające głoskę, pomijając [r], by osoba odbiorcy nie usłyszała głoski nieprototypowej, lecz wydawało jej się, że normatywne [r] pojawiło się, co faktycznie nie nastąpiło.

Przypadki pararotacyzmu, czyli zastępowania, tj. substytucji [r] inną głoską najczęściej  [l], a rzadziej [i ̯], sporadycznie [u̯] czy [v] dotyczą przede wszystkim dzieci przedszkolnych. Rodziców należy uświadamiać, iż artykulacja [r] w postaci [i ̯], [u̯] czy [v] powinna być poddana terapii logopedycznej w czwartym roku życia. Świadczyć ona może nie tylko o problemach słuchu fonemowego, skróconym wędzidełku językowym lecz przede wszystkim o braku umiejętności utrzymywania szerokiego języka na podniebieniu. W przypadku problemów z pionizacją języka (PLUTA-WOJCIECHOWSKA, 2011) występuje równocześnie przeszkoda z uzyskaniem prawidłowej fazy spoczynkowej języka i czynności prawidłowego połykania, które w wieku trzech, czterech lat winny się wykształcić, z racji rozwoju w obrębie jamy ustnej.  Zastępowanie głoski [r] głoską [l] dowodzi, iż dziecko sprawnie dotyka czubkiem języka do podniebienia twardego, lecz potrzebuje czasu na uzyskanie precyzji ruchów przedniej części języka[2], w postaci wibracji – dzięki przepływowi strumienia powietrza wydychanego z płuc. W tym przypadku terapię [r] można rozpoczynać później tj.  się około 5.-6. roku życia.

Rotacyzm właściwy występuje różnych formach, jako np. rotacyzm boczny, nasalny, policzkowy, krtaniowy, gardłowy, języczkowy, podniebienny, dziąsłowy, językowo-wargowy, międzyzębowy, wargowo-zębowy, wargowo-językowy, wargowy (SUROWANIEC 2001).

Istotną zależnością dla skuteczności postępowania logopedycznego jest ustalenie przyczyny  zjawiska. W przypadku rotacyzmu ważna rolę odgrywa między innymi budowa anatomiczna i sprawności  ruchowa języka, czasem ograniczona z powodu skróconego wędzidełka językowego[3].  W celu uzyskania zwinności i elastyczności języka ważne jest prowadzenie dużej liczby ćwiczeń wstępnych, przygotowujących do wywołania głoski [r][4] np.:

·         rozluźniających całą masę języka;

·         pionizujących język;

·         utrzymujących masę języka na podniebieniu;

·         fonacji z użyciem głosek o zbliżonym miejscu artykulacji, tj. [t], [d], [n], bądź identycznym, czyli głoską [l].

Ważną kwestią jest także umiejętność prawidłowego oddychania, ponieważ [r] wymaga nie tylko uniesienia brzegów języka do podniebienia, ale także przepływu strumienia powietrza przez jego przednią część. Zwłaszcza u osób oddychających szczytowo[5], podczas terapii głoski występuje trudność w uzyskaniu jednego uderzenia czubka języka o podniebienie twarde, z powodu przejścia zbyt słabego strumienia powietrza z płuc, uniemożliwiając oderwanie przedniej części języka na około 0.01 do 0,03 sekund (SKOREK, 2003). Stąd zalecenie prowadzenia systematycznie każdego dnia kilkuminutowej dawki ćwiczeń oddechu pełnego, np. w pozycji leżącej, wsparte wysiłkiem sportowym w postaci, np. biegania czy uprawiania sztuk walki, bądź uczestnictwa w kursie tańca czy nauki śpiewu –  pomaga w uzyskaniu niezbędnej ilości powietrza dla prototypowej artykulacji dźwięku [r].  Zdaniem B. Tarasiewicz różnorodne ćwiczenia usprawniające aparat oddechowy wpływają bowiem na powiększanie pojemności płuc i ekonomicznego zużycia powietrza (Tarasiewicz, 2003).

Poniżej zaprezentowano opis studium przypadku ośmioletniej dziewczynki z normą intelektualną, wykazującej nieprawidłową artykulację głoski [r] w postaci rotacyzmu właściwego, zwanego gardłowym, tj. faryngalnym. W diagnozie logopedycznej opisanego jako dyslalia jednoraka prosta, czyli nieprawidłowa realizacja jednej głoski, tj. [r] oraz zniekształcenie jednej cechy dystynktywnej fonemu, polegającej na zmianie miejsca artykulacji z przedniojęzykowo-dziąsłowego na gardłowy (Kaczmarek, 1977).

Charakterystyka uczennicy – dane z wywiadu

Ania jest jedynaczką, wychowywaną, w rodzinie pełnej, przez obojga rodziców, przy współudziale dziadków. Rodzice posiadają wykształcenie wyższe, oboje pracują. Warunki materialne życia rodziny można określić jako dobre. Dziewczynka ma swój własny pokój. Wychowywana jest w atmosferze ciepła i miłości rodzinnej. W rodzinie nie występowały dotychczas zaburzenia w mowie.

Matka w czasie ciąży brała leki na podtrzymanie płodu. Przebieg porodu był prawidłowy, tj. nastąpił o czasie, siłami natury. Dziewczynka urodziła się z wagą 3250 g, przy 57 cm wzrostu. Otrzymała 10 punktów w skali Apgar. Przesiewowe badanie słuchu po urodzeniu nie wykazało nieprawidłowości. Matka karmiła dziecko piersią przez 10 miesięcy. Do 6. miesiąca życia dziecko ulewało pokarm. Przebyte zakaźne choroby dziewczynki to świnka oraz ospa wietrzna. Rozwój psychofizyczny, jak również mowy dziecka przebiegał prawidłowo. Dziecko od początku wykazywało lateralizację prawostronną. 

Dziewczynka od 3. roku życia chodziła do przedszkola. W początkowym okresie miała pewne trudności z nawiązywaniem kontaktów z rówieśnikami, przy zdecydowanej łatwości nawiązywania kontaktów z osobami dorosłymi. Z inicjatywy rodziców Ania została poddana badaniu psychologicznemu, które nie wykazało żadnych nieprawidłowości. Obecnie dziewczynka, uczennica drugiej klasy szkoły masowej, posiada łatwość i otwartość w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami. Rozwój umysłowy dziecka przebiega prawidłowo, posiada ono bogaty zasób słownictwa.

Z wywiadu z wychowawcą szkolnym wynika, że Ania jest zdolną i pracowitą uczennicą. Wypowiada się chętnie i wykazuje się dużą wiedzą ogólną oraz aktywnie uczestniczy w życiu klasy. Prace klasowe wykonuje w odpowiednim tempie. Prezentuje poprawną technikę radzenia sobie z tekstem pisanym, podobnie czytanie ze zrozumieniem nie sprawia jej problemów, chociaż wymaga dalszego doskonalenia. Dziewczynka potrafi pracować zespołowo, ale także potrafi samodzielnie wykonywać powierzone przez nauczyciela zadania.

Przebieg pełnego badania logopedycznego

            W celu postawienia prawidłowej diagnozy logopedycznej, przeprowadzono pełne badanie logopedyczne, które poprzedzone zostało orientacyjnym badaniem mowy dziewczynki. W tym celu przeprowadzono z Anią swobodną rozmowę. Wstępnej oceny dokonano na podstawie odpowiedzi dziewczynki na zadawane pytania, jak również opowiadania na temat zaprezentowanych ilustracji.

W przeprowadzonej rozmowie zwrócono szczególną uwagę na:

·         umiejętność i sposób formułowania wypowiedzi;

·         umiejętność rozumienia poleceń i pytań;

·         zdolność nawiązywania kontaktów;

·         umiejętność używania różnych części mowy, stosowania poprawnych struktur gramatycznych;

·         zasób słownika;

·         płynność mowy;

·         prozodię, tj. tempo, rytm, melodię.

            Nie stwierdzono u dziewczynki problemów z odbiorem mowy, jak również z jej nadawaniem.

Pełne badanie mowy zostało przeprowadzone testem logopedycznym[6]. Część testu dotycząca artykulacji głosek języka polskiego w nagłosie, śródgłosie i wygłosie[7] pozwoliła na zdiagnozowanie u dziewczynki pozanormatywnej wymowy [r] zwanej rotacyzmem właściwym gardłowym, tj.  faryngealnym.

Badanie słuchu fonemowego przeprowadzono w oparciu o test I. Styczek za pomocą prób:

·         literowej – polegającej  na wskazywaniu przez dziecko liter, które badająca wypowiadała w dowolnej kolejności;

·         sylabowej – polegającej na rozróżnianiu przez dziecko sylab podobnych brzmieniowo;

·         wyrazowej – polegającej na adekwatnym pokazywaniu przez dziecko obrazka, którego nazwę wypowiadała osoba badająca (Styczek, 1982).

Do próby wyrazowej wykorzystano test autorstwa B. Rocławskiego „Obrazki i wyrazy do badania i doskonalenia słuchu fonemowego dzieci” (Rocławski, 2010).

Dodatkowo przeprowadzono z dziewczynką badanie analizy i syntezy słuchowej, jak również orientacyjne badanie słuchu fizjologicznego. Analiza słuchowa polegała na wypowiedzeniu przez dziecko, wszystkich sylab, a następnie głosek, które usłyszała – w wypowiedzianych przez osobę badającą – wyrazach dwu- i trzysylabowych. Natomiast w badaniu syntezy słuchowej zadaniem  dziewczynki było wymówienie wyrazu wypowiadanego przez logopedę sylabami, a następnie głoskami.

Badanie słuchu fizjologicznego polegało na ustawieniu dziecka w odległości około 6. metrów od osoby badającej, bez możliwości odczytywania jej mowy z ust. Zadaniem dziecka było powtarzanie głośno słów wypowiadanych przez logopedę szeptem. 

Poziom słuchu fonemowego, fizjologicznego oraz analizy i syntezy słuchowej zostały ocenione jako prawidłowe.

W ocenie budowy narządów mowy uwzględniono: język, wargi, podniebienie twarde i miękkie, wędzidełko językowe, zgryz, jamę nosową. Wielkości języka dziewczynki jest proporcjonalna do wielkości jamy ustnej. Badanie wędzidełka językowego dokonano według propozycji B. Ostapiuk w postaci pięciu pojedynczych prób ruchów języka (Ostapiuk 2002). U uczennicy stwierdzono nieznaczne skrócenie wędzidełka językowego. Podniebienie zarówno twarde, jak i miękkie nie wykazały anomalii. Zęby dziecka są w trakcie wymiany z mlecznego na stałe. Jama nosowa jest drożna. Z informacji uzyskanej od matki wiadomo iż, dziewczynka była badana przez ortodontę, który stwierdził brak wady zgryzu, zalecił jedynie podcięcie wędzidła wargi górnej.

W ocenie sprawności narządów mownych sprawdzono motorykę: języka i warg. Badanie wykazało obniżoną sprawność języka, w postaci trudności pionizacji języka oraz wykonywanie ruchów celowych, np. kierowanie apeksu języka w kąciki ust.

Sprawność grafomotoryczną dziewczynki oceniono w oparciu o manualne próby pisania i rysowania a także na podstawie zeszytów uczennicy oraz dokumentacji szkolnej. W wyniku posiadanych danych sprawność motoryki małej oceniono jako prawidłową.

Sprawność motoryki dużej sprawdzono w oparciu o wykonanie przez dziewczynkę kilku podstawowych ćwiczeń znanych dziecku z lekcji wychowania fizycznego.

Na podstawie zebranych informacji pochodzących z wywiadu z matką dziecka oraz wychowawcą szkolnym, a także z dokumentacji szkolnej oraz przeprowadzonych badań i obserwacji dziecka, stwierdzono u dziewczynki nieprawidłową wymowę głoski [r] zwaną rotacyzmem właściwym faryngalnym inaczej gardłowym. Przyczyną rotacyzmu u dziewczynki  jest słaba pionizacja języka oraz sprawność ruchowa języka.

Program terapii głoski [r]

Celem terapii logopedycznej dziewczynki było podjęcie działań zmierzających do zniwelowania nieprawidłowej wymowy głoski [r], w postaci uzyskania prototypowego dźwięku mowy w mowie potocznej. Program terapeutyczny podzielono na następujące etapy:

·         przygotowawczy;

·         wywołania dźwięku mowy;

·         utrwalenia i automatyzacji głoski.

Etap przygotowawczy polegał na uzyskaniu pionizacji czubka, a następnie przedniej części języka oraz wibracji apeksu języka. Ćwiczenia języka podzielono na grupy:

1.      Trening rozluźniający masę  języka, np.:

·         wsuwanie brzegów języka między zęby trzonowe i delikatne żucie go;

·         wysuwanie języka z ust przez zbliżone do siebie zęby;

1.      Ćwiczenia pionizujące apeks języka, np.:

·         dotykanie czubkiem języka zębów górnych;

·         uderzanie apeksem języka o podniebienie twarde, od najwolniejszych uderzeń po najszybsze;

1.      Ćwiczenia utrzymywania powierzchni języka na podniebieniu twardym, np.

·         naśladowanie lub ssanie cukierka o miękkiej strukturze[8];

·         uderzanie przednią częścią języka o podniebienie, od najwolniejszych uderzeń po najszybsze;

1.      Fonacja głosek [t], [d], [n], o zbliżonym do [r] miejscu artykulacji, np.:

·         wielokrotne wypowiadanie zbitek: bd ,pt w przed samogłoskami ustnymi – oprócz i – ze stopniowym przyspieszeniem tempa wymawiania:

·         bda, bdo, bde, bdu, bdy,

·         pta, pto, pte, ptu, pty;

·         wielokrotne, energiczne wybrzmiewanie: [d], [t] z głoskami [e] oraz [y]:

·         de, de de, dy, dy, dy,

·         de – dy, de – dy, de – dy, 

·         te, te, te, ty, ty, ty,

·         te – ty, te – ty, te – ty.

2.      Fonacja głoski [l], o identycznym do [r] miejscu artykulacji, tj.:

·         szybkie i wielokrotne wypowiadanie sylaby ly;

·         śpiewanie różnych melodii na sylabach: la, następnie lo i kolejno lu, le, ly, przy szeroko otwartych ustach, bez poruszania żuchwą (Michalak-Widera, 2007).

W celu uzyskania drżenia brzegów przedniej części języka, w etapie przygotowawczym, uwzględniono również ćwiczenia warg[9],:

·         naśladowanie różnych odgłosów z otoczenia, np.:

o   zatrzymywania konia – prr, prr, prr;

o   odczucia zimna – brr, brr, brr;

o   jadącego samochodu – brum-brum, brum-brum, brum-brum.

·         wsuwanie języka między wargi i energiczne wydychanie powietrza, by język drżał.

Systematyczne, tj. każdego dnia, przez około 10-15 minut, wykonywanie ćwiczeń przygotowujących, prowadzących się do pionizowania przedniej części języka, szybkich ruchów odrywania apeksu języka od podniebienia twardego oraz drżenia czubka języka (dzięki treningowi warg) pozwoliły przejść do etapu wywołania głoski z poprzedzającą ją głoską [d], a następnie utrwalania [r] w logatomach, wyrazach, wyrażeniach, zdaniach również po spółgłoskach: t, b, p, w, f, k, g, ch, m, z, ś oraz zbitce spółgłosek st, przed samogłoskami ustnymi, następnie w otoczeniu samogłosek ustnych, a także po samogłoskach ustnych.

W oddziaływaniach logopedycznych z Anią wykorzystano dwie metody wywołania głoski [r]:

1.      Wielokrotne wymawianie [d], z równoczesnym, szybkim przesuwaniem palcem w prawo i lewo pod czubkiem języka.

2.      umieszczanie wąskiego paska papieru na przedniej części  języka i energiczne zdmuchiwanie go podczas wymawiania [t] (Demel 1996).

Kolejnym etapem postępowania logopedycznego z dzieckiem było utrwalanie, a następnie automatyzacja [r] w logotomach i wyrazach, wyrażeniach i zdaniach z „dr”[10] a następnie „tr” i pozostałych wyżej wymienionych układów wymawianiowych . W tym celu rozpoczęto od powtarzania:

1.      zbitek spółgłoskowych:

·         dra, dro, dre, dru, dry,

·         adra, adro, adre, adru, adry,

·         odra, odro, odre, odru, odry,

·         edra, edro, dere, edru, edry,

·         udra, udro, udre, udru, udry,

·         ydra. ydro. ydre, cydru, ydry.

2.      wyrazów:

·         drabina, drażetka, dragon, dratwa, droga, dropsy, druty, drużyna, itd.;

·         kwadrat, Odra, adres, podręcznik, biedronka, itd.;

3.      wyrażeń:

·         drużyna druhów,

·         drogie drażetki,

·         drugi drogowskaz.

4.      zdań:

·         Drań drapie drogi podręcznik.

·         Drużyna druhów płynie dratwą.

Ważnym elementem oddziaływania logopedycznego było wypracowanie przez Anię umiejętności autokontroli, czyli rozróżniania normatywnej i pozanormatywnej wymowy podczas własnych wypowiedzi[11]. Ostatnim etapem terapii była  prawidłowa wymowa głoski [r] w mowie spontanicznej. Proces wdrażania do automatyzacji wymowy głoski sprowadził się do treningu w postaci: opowiadań, rebusów, krzyżówek, rozsypanek wyrazowych, itp. zawierających głoskę [r] w różnych układach wymawianiowych.  

Końcowym efektem wskazanych wyżej etapów terapii było wyrobienie u dziecka nawykowego, normatywnego artykułowania głoski [r] we wszystkich sytuacjach językowego porozumiewania się. Czas terapii dziewczynki wyniósł 6 miesięcy. Poniżej zaprezentowano wybrane scenariusze zajęć z dzieckiem, zgodne z metodyką postępowania w przypadku rotacyzmu.

Przykładowe scenariusze zajęć logopedycznych

I. Scenariusz 

Temat: wywołanie prawidłowej artykulacji głoski [r]. 

Cele zajęć:

• ćwiczenia oddechowe;
• usprawnianie motoryki narządów mownych;
• wywoływanie głoski [r].

Metody pracy – indywidualna.

Środki dydaktyczne: lustro, papierowy kwiat, przyrząd do robienia baniek mydlanych, falista tektura, waciki kosmetyczne, chrupki kukurydziane, tekst wierszyka, paski papieru.

Literatura pomocnicza:

Dawczak B., Spychał I., 2007: Rerki r, l – zabawy z głoskami. Wydawnictwo BEA. Toruń.

Michalak-Widera I., 2007: Miłe uszom dźwięki. Usprawnianie narządów mowy
i ćwiczenia prawidłowego wymawiania głosek. Unikat 2, Katowice.

Przebieg zajęć:

I.  Ćwiczenia oddechowe:

• Wciąganie powietrza przez nos i zatrzymywanie do czterech powietrza – „wąchanie kwiatka” i powolne wypuszczanie go ustami skierowanymi na „papierowy kwiatek”.
• Wykonywanie możliwie największych baniek mydlanych.
• Studzenie „gorącej zupy” – długie dmuchanie na „łódeczkę” ze złożonych dłoni.
• Zdmuchiwanie z falistej tektury, naprzemiennie szybko i długo „wacików kosmetycznych”.

 

II. Ćwiczenia warg:

• Imitowanie uczucia zimna w postaci uruchamiania warg: brr, brr, brr.
• Wkładanie języka między rozchylone wargi i energiczne wypuszczanie powietrza: trr, trr, trrr.

III. Ćwiczenia języka i próby wywołania głoski

• Nagryzanie brzegów języka zębami.
• Przeciskanie języka przez zbliżone do siebie zęby.
• Odklejanie czubkiem języka chrupek kukurydzianych.
• Uderzanie przednią częścią języka o podniebienie twarde, od najwolniejszych uderzeń po najszybsze.
• Szybkie wypowiadanie głoski [l].

·         Dziecko wymyśla melodię do wierszyka i śpiewa:

„La la la la

w dali na hali

la la la

Olek wąsy goli

la la la

lupę trzyma w dłoni

la la la

za motylem goni

la, la ,la”/ autorzy : Beata Dawczak, Izabela Spychał

·         Wielokrotne, coraz szybsze wypowiadanie sylab:

bda, bdo, bde, bdu, bdy,

pta, pto, pte, ptu, pty,

bda-pta, bdo-pto, bde-pte, bdu-ptu, bdy-pty.

·         Wielokrotne, energiczne wypowiadanie [t], [d], td, tdn wolno, następnie coraz szybciej, z utrzymywaniem czubka języka przy podniebieniu twardym i szeroko otwartych ustach.

·         Ułożenie paska papieru na języku i energiczne zdmuchiwanie z wymawianiem głoski [t]. Pasek powinien „falować” lub wypaść na pewną odległość z ust.

·         Wielokrotne wymawianie [d] i szybkie przesuwanie palcem pod czubkiem języka w prawo i w lewo.

 

V. Zakończenie zajęć – pochwała dziecka.

II. Scenariusz 

Temat: utrwalanie prawidłowego wzorca głoski [r]. 

Cele zajęć:

• Usprawnianie języka.
• utrwalanie głoski [r] w logatomach i wyrazach w połączeniu spółgłoskowym dr.

Metody pracy – indywidualna.

Środki dydaktyczne: lustro, czekolada, pomoce do pracy z tekstem: listy sylab i wyrazów zagadki.

Literatura pomocnicza:

Czerniakowska A., 2010: Rabarbar Barbary. Materiał wyrazowo-obrazkowy do utrwalenia prawidłowej wymowy głoski [r]. Wydawnictwo Harmonia. Gdańsk.

Demel G., 1996:  Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa.

Michalak-Widera I., 2007: Miłe uszom dźwięki. Usprawnianie narządów mowy
i ćwiczenia prawidłowego wymawiania głosek.  Unikat 2. Katowice.

Przebieg zajęć.

I.   Ćwiczenia języka:

• Wysuwanie przedniej części języka między zęby i delikatne żucie go.
• Zlizywanie z przedniej części podniebienia twardego przyklejonego kawałka czekolady.
• Uderzanie przednią częścią języka o podniebienie twarde, od najwolniejszych uderzeń po najszybsze.
• Śpiewanie różnych melodii na sylabach: la, lo, le, lu, ly,  bez poruszania brodą, przy szeroko otwartych ustach.
• Wymawianie wielokrotnie [d] i równoczesne przesuwanie poziomo palcem pod językiem.

 

II. Utrwalanie głoski w połączeniu spółgłoskowym dr oraz w wyrazach – dziecko powtarza:

·         dra, dro, dre, dru, dry;

·         drabina, droga, drewno, drewniaki, drut.

 

III.  Praca z tekstem – dziecko uzupełnia wyrazy o brakującą głoskę [r], a następnie odczytuje słowa:
d_amat, d_ań, d_opsy, d_ozd, d_ogowskaz, d_ezyna d_ewutnia, d_uchna, d_ugi,.

 

IV. Odgadywanie zagadek:

„Są długie i cienkie z plastiku lub stali.

Można na nich zrobić skarpetki i szalik.”

„Z waty bywa, z puchu bywa,

w nocy do snu nas okrywa.”/ autor: Anna Czerniakowska

V. Zakończenie zajęć – pochwała dziecka.

III. Scenariusz 

Temat: utrwalanie prawidłowego wzorca głoski [r]. 

Cele zajęć

• usprawnianie motoryki przedniej części języka;
• utrwalanie głoski [r] w połączeniach spółgłoskowych pr, br, kr, gr.

Metody pracy – indywidualna.

Środki dydaktyczne: zagadki, pomoce do pracy z tekstem, gra planszowa.

Literatura pomocnicza:

Czerniakowska A., 2010: Rabarbar Barbary. Materiał wyrazowo-obrazkowy do utrwalenia prawidłowej wymowy głoski [r]. Wydawnictwo Harmonia. Gdańsk.

Dawczak B., Spychał I., 2007:  Rerki r, l – zabawy z głoskami. Wydawnictwo BEA. Toruń.

Demel G., 1996: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola.  Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa.

Michalak-Widera I., 2007: Miłe uszom dźwięki. Usprawnianie narządów mowy i ćwiczenia prawidłowego wymawiania głosek.  Unikat 2. Katowice.

Przebieg zajęć.

I.   Ćwiczenia języka:

1. Mlaskanie z szerokim otwieranie ust.
2. Uderzanie całą masą języka o podniebienie twarde, od najwolniejszych uderzeń po najszybsze.

II.  Utrwalanie głoski w połączeniach spółgłoskowych pr, br, kr, gr w logotomach i wyrazach.

Dziecko powtarza:

bra, bro, bre, bru, bry (wielokrotne powtarzanie w różnym szyku)

abra, abro, abre, abru, abry, obra, obro, obre, obru, obry, ebra, ebro, ebre, ebru, ebry, ubra, ubro, ubre, ubru, ubry, ybra, ybro, ybre, ybru, ybry

brama, bratek, brelok, brud, ubranie, obrus, ubrudzony

pra, pro, pre, pru, pry (wielokrotne powtarzanie w różnym szyku)

apra, apro, apre, apru, apry, opra, opro, opre, opru, opry, epra, epro, epre, epru, epry, upra, upro, upre, upru, upry, ypra, ypro, ypre, ypru, ypry

pranie, praca, pralka, prasa, prostokąt, proch, prezent, próba, oprawa

gra, gro, gre, gru, gry (wielokrotne powtarzanie w różnym szyku)

agra, agro, agre, agru, agry, ogra, ogro, ogre, ogru, ogry, egra, egro, egre, egru, egry, ugra, ugro, ugre, ugru, ugry, ygra, ygro, ygre, ygru, ygry

grabie, grad, granica, groszek, grom, gruby, gruszka, gryzoń, agrest, geografia, ogrodnik, ogryzek, tygrys

kra, kro, kre, kru, kry (wielokrotne powtarzanie w różnym szyku)

akra, akro, akre, akru, akry, okra, okro, okre, okru, okry, ekra, ekro, ekre, ekru, ekry, ukra, ukro, ukre, ukru, ukry, ykra, ykro, ykre, ryku, ykry

kran, kraj, krawiec, kroki, kropla, kreska, kreda, kret, kruk, krupnik, mokro, ekran, sekret, okruch, pokrywka, mikrofon.

III. Praca z tekstem – dziecko nazywa i podpisuje ilustracje.

Zawartość ilustracji: pralka, prezent, proca, kwadrat, gruszka, agrest, tygrys, groszek, winogron.

IV. Gra planszowa z użyciem wyrazów zawierających głoskę [r] w grupach spółgłoskowych pr, br, kr, gr.

V.  Odgadywanie zagadek:

„Spogląda z wysoka

na kurki, na wannę,

Gdy go używasz

Udaje fontannę!”

„Co dzieci biją aktorom,

gdy się w teatrze zbiorą?”

 

„Jestem cała jak śnieg biała,

po czarnej tablicy będę wam pisała.”

„Ten owoc słynie z tego,

że wcale nie wybucha kolego.”/autor: Anna Czerniakowska

V. Zakończenie zajęć – pochwała dziecka.

IV. Scenariusz 

Temat: utrwalanie prawidłowej wymowy głoski [r] w sylabach, wyrazach
związkach wyrazowych i  zdaniach. 

Cele zajęć:

• poprawne wybrzmiewanie głoski [r] w logotomach, wyrazach, wyrażeniach  i zdaniach.
• autokontrola słuchowa własnych wypowiedzi.
• rozwijanie wyobraźni językowej i wzbogacanie słownictwa dziecka.

Metody pracy – indywidualna.

Środki dydaktyczne: pomoce do pracy z tekstem, gra „Domino logopedyczne”, zagadki, tekst wiersza.

Literatura pomocnicza:

Czerniakowska A., 2010: Rabarbar Barbary. Materiał wyrazowo-obrazkowy do utrwalenia prawidłowej wymowy głoski [r]. Wydawnictwo Harmonia. Gdańsk.

Dawczak B., Spychał I., 2007:  Rerki r, l – zabawy z głoskami. Wydawnictwo BEA. Toruń.

Demel G., 1996: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa.

Przebieg zajęć

I. Utrwalanie głoski [r] w logotomach oraz wyrazach w otoczeniu samogłosek ustnych:

·         ra, ro, re, ru,ry.

·         radio, rana, rakieta, ratownik, rola, robot, rebus, rekin, ruch, rózga, ryś, rysa.

• ara, aro, are, aru, ary;
• ora, oro, ore, oru, ory;
• era, ero, ere, eru, ery;
• ura, uro, ure, uru, ury;
• yra, yro, yre, yru, yry.
• parasol, kara, aparat, parowóz, korona, pora, wtorek, cera, cerata, fura, dziura,  pióro, żyrandol, żyrafa.

·         ar, or, er, ur

·         katar, towar, kalafior, pomidor, puder, sweter, cukier, mur, mundur, dyżur.

 

II. Praca z tekstem – dziecko zapisuje dyktowane przez logopedę logotomy zawierające głoskę [r] pomiędzy samogłoskami ustnymi i głośno je odczytuje.

YRY,  ETO,  URU,  OZE,  AGE,  ERE,  AKO,  ORO,  ADE,  ARA,  EFO.

 

III. Rozsypanka wyrazowa – dziecko układa wyrazy z sylab i odczytuje je:

·         KIE- RA-TA,

·         TAR- KA,

·         MI-DOR-PO,

·         SOL-PA-RA,

·         RY-NA-KO,

·         KIE-CU-REK,

·         RA-TA-GI.

 

IV. Gra „Domino logopedyczne” zawierające ilustracje z głoską [r] w otoczeniu samogłosek ustnych – dziecko wybiera kostkę domina nazywa obie ilustracje, dokłada kolejną kostką z identyczną ilustracją nazywa ilustracje, itd..

V. Odgadywanie zagadek:

„Wisi w łazience, wycierasz nim ręce?”

„Najlepszym lekarzem złamanego ołówka jest?”

„Rudą kitką się chlubi, orzeszki bardzo lubi?”/ autor: Genowefa Demel

VI. Utrwalanie głoski [r] w związkach wyrazowych i zdaniach.

1.      Dziecko powtarza czytane przez logopedę wyrażenia:

·         czerwone truskawki,

·         brązowa parasolka,

·         groźny tygrys,

·         stara marynarka,

·         ostra papryka,

·         ogromna dziura. 

2.      Dziecko głośno czyta wiersz.

„Chrupanie dropsów na tronie”

Na tronie dropsy Piotrek chrupał

Rano, wieczorem, jak również w upał.

Kręcił się, wiercił, nogami tupał,

Aż jeden dropsik pod tron mu upadł./ autorzy: Beata Dawczak, Izabela Spychał

VII. Zakończenie zajęć – pochwała dziecka.

 

V. Scenariusz 

Temat: utrwalanie i automatyzacja prawidłowej wymowy głoski [r] w wyrazach, związkach wyrazowych, zdaniach.

Cele zajęć:

• poprawne wybrzmiewanie głoski [r] w wyrazach, związkach wyrazowych
  i zdaniach,
• realizacja prawidłowej wymowy głoski [r] w mowie spontanicznej,
• wzbogacanie słownictwa dziecka i rozwijanie wyobraźni językowej.

Metody pracy – indywidualna.

Środki dydaktyczne: ilustracje, tekst wiersza.

Literatura pomocnicza:

Czerniakowska A., 2010: Rabarbar Barbary. Materiał wyrazowo-obrazkowy do utrwalenia prawidłowej wymowy głoski [r]. Wydawnictwo Harmonia. Gdańsk.

Krzysztoszek G., Piszczek M., 2003: Materiał wyrazowo-obrazkowy do utrwalania poprawnej wymowy głosek [l],[li],[ r].  Oficyna Wydawnicza Impuls. Kraków.

Przebieg zajęć.

I. Utrwalanie i automatyzacja dźwięku w wyrazach i związkach wyrazowych:

1.      Dziecko wyszukuje spośród zilustrowanych wyrazów te, które zawierają głoskę [r], wypisuje je oraz odczytuje:

·         wrona, lody, chrupki, mróz, alfabet, rada, kalafior, doniczka, ręka, mrowisko, frytki, kwiatek, podłoga, piorun, sukienka, pióro, ogórek, apaszka, półka.

2.      Dziecko powtarza czytane przez logopedę wyrażenia:

·         brązowy krawat,

·         okrągły agrest,

·         ogromny tygrys,

·         mokry parasol,

·         czerwony pomidor,

·         czarna herbata.

 

III. Utrwalanie i automatyzacja dźwięku w zdaniach:

1. Dziecko czyta tekst wiersza a następnie wypisuje wszystkie wyrazy z głoską [r] i odczytuje je.

„Jak biedronka zgubiła kropki”

W poniedziałek bardzo rano

Pierwsza kropka wpadła w siano

Drugą kropką wiatr we wtorek

Grał w siatkówkę nad jeziorem

W środę kos dał swoim dzieciom

Do zabawy kropkę trzecią

W czwartek czwarta z siedmiu kropek

W świat ruszyła autostopem

Piąta kropka w piątek rano

Wpadła w studnię cembrowaną

Szóstą kotek wziął w sobotę

I nie oddał jej z powrotem

A ta siódma przy niedzieli

Spadła w mieście z karuzeli”/autor: Wanda Chotomska

2. Z rozsypanki wyrazowej dziecko układa zdania i odczytuje je.

„chodzi Krystyny. Pani do Weronika rytmikę na”

„maluje brązowy. Roman kolor na bramę”

„stary strychu na rower. Mam czarny”

„wraca podróży. z jutro dalekiej Renata”

„parasol. Robert granatowy niesie”

„czerwoną Karolina kredkę. temperuje”

IV. Zakończenie zajęć – pochwała dziecka.

Podsumowanie

Właściwie postawiona diagnoza logopedyczna oraz systematyczne wykonywanie przez dziewczynkę ćwiczeń korygujących pozanormatywną artykulację głoski [r], przyniosły zamierzony efekt. Ania, dzięki postępowaniu logopedycznemu, zaplanowanemu zgodnie z metodyką pracy w przypadku rotacyzmu oraz dużemu zaangażowaniu osobistemu, efektywnie włączyła prototypową wymowę głoski [r] w mowie potocznej. Przyjęte założenie trwania terapii około 6. miesięcy, jak również zaplanowana ocena rokowań dziecka – jako progresywna, zostały zrealizowane. Sukces w mówieniu pozwolił dodatkowo wzmocnić w dziewczynce pewność siebie i poczucie własnej wartości, zwłaszcza przy cechującej dziecko dużej wrażliwości emocjonalnej. Na uwagę zasługuje również fakt, że dziewczynka uczęszcza do klasy o profilu teatralno-artystycznym. Częste uczestnictwo w przedstawieniach szkolnych stało się dodatkowym bodźcem motywującym Anię do podejmowania systematycznych, intensywnych lecz krótkich czasowo, tj. około 20 minut ćwiczeń logopedycznych. 

Celem przyświecającym podjęciu skutecznych oddziaływań logopedycznych było ustalenie przyczyny wystąpienia rotacyzmu u opisywanego dziecka. W toku przeprowadzonej diagnozy logopedycznej ustalono, iż mała sprawność ruchowa przedniej części języka, konieczna do artykulacji prototypowej głoski [r] stanowiła istotną przyczynę zjawiska.

Bibliografia

1.      Czerniakowska A., 2010: Rabarbar Barbary – materiał wyrazowo-obrazkowy do utrwalania prawidłowej wymowy głoski [r]. Wydawnictwo Harmonia. Gdańsk.

2.      Dawczak B., Spychał I., 2007: Rerki r, l – zabawy z głoskami. Wydawnictwo BEA. Toruń.

3.      Demel G., 1996: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa.

4.      DOŁĘGA Z., 2003: Promowanie rozwoju mowy w okresie dzieciństwa – prawidłowości rozwoju, diagnozowanie i profilaktyka. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice.

5. Jastrzębowska G., 2003: Dyslalia. W: Gałkowski T., Jastrzębowska G., red.: Logopedia – pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, Tom 2. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego. Opole, s. 143-176.

6.      Kaczmarek L. 1977: Nasze dziecko uczy się mowy. Wydawnictwo Lubelskie. Lublin.

7. Kania J. T., 2001: Szkice logopedyczne, Polskie Towarzystwo Logopedyczne Zarząd Główny, Lublin.

8.      Krzysztoszek G., Piszczek M., 2003: Materiał wyrazowo-obrazkowy do utrwalania poprawnej wymowy głosek l, li, r. Oficyna Wydawnicza Impuls. Kraków.

9. Michalak-Widera I., 2007: Miłe uszom dźwięki. Usprawnianie narządów mowy i ćwiczenia prawidłowego wymawiania głosek.  Unikat 2. Katowice.

10.  Michalak-Widera I., 2009: Logopedyczny test dla dzieci i młodzieży. Unikat 2. Katowice.

11. Ostaszewska D., Tambor J., 2000: Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskieg., PWN. Warszawa.
12. OSTAPIUK B., 2002: Rodzaje i jakość dźwiękowych realizacji polskiego fonemu/r/ w ankyloglosji.”Logopedia”, nr 30 s. 91–105.
13. Pluta-Wojciechowska D., 2011: O ćwiczeniach tak zwanej pionizacji języka. W: Michalik M., red.: Biologiczne uwarunkowania rozwoju i zaburzeń mowy. Collegium Columbinum. Kraków, s. 209–223.
14. Rocławski B. 2010: Obrazki i wyrazy do badania i doskonalenia słuchu fonemowego dzieci. Glottispol sp. z o.o.. Gdańsk.     
15. Skorek E.M. 2003: Reranie. Profilaktyka, diagnoza, korekcja. Oficyna Wydawnicza Impuls. Kraków.
16. Sołtys-Chmielowicz A.,  2008: Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka. Impuls. Kraków.
17. Styczek  I. 1981: Logopedia, PWN. Warszawa.
18. Styczek  I. 1982: Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego (komentarze i tablice). Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszaw
19. Surowaniec J., 2001: Nauczanie poprwnego wymawiania głoski r. W: MINCZAKIEWICZ M., E., RED.: Komunikacja – mowa – język w diagnozie i terapii zaburzeń rozwoju u dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej. Kraków.

20.  Tarasiewicz B., 2003: Mówię i śpiewam świadomie. Podręcznik do nauki emisji głosu. Wydawnictwo Uniwersitas. Kraków.

21.  Walczak-Deleżyńska M., 2004: Aby język giętki. Wybór ćwiczeń artykulacyjnych od J. Tennera do B. Toczyskiej. PWST im. L. Solskiego w Krakowie Wydziały Zamiejscowe we Wrocławiu. Wrocław.