Autor: Iwona Michalak-Widera, Katarzyna Węsierska
Early identification of speech disorders in teacher’s practice – presentation of a diagnostic tool
Streszczenie:
Przesiewowe badania mowy stanowią jedną z najważniejszych strategii oddziaływań profilaktycznych w zakresie wczesnej identyfikacji zaburzeń w rozwoju mowy dzieci przedszkolnych. Niniejszy artykuł prezentuje autorskie narzędzie do przeprowadzania przesiewowego badania mowy – wczesnej identyfikacji problemów wymawianiowych. Instrument testowy może być z powodzeniem stosowany zarówno przez nauczycieli, jak i przedstawicieli środowiska medycznego, wśród dzieci w wieku od 3. do 6. roku życia. W artykule omówiono przebieg prac wdrożeniowych oraz konstrukcję testu. Autorki podkreślają, że prosta i przystępna forma tego narzędzia umożliwia popularyzowanie oddziaływań prewencyjnych w zakresie zapobiegania zaburzeniom mowy wśród małych dzieci.
Summary:
A screening assessment of speech is one of the most important strategies of prevention in the early identification of speech disorders in preschool children. This paper presents the original tool to carry out speech screening in early identification of articulation and phonological problems. The tool can be successfully used by both teachers and medical providers among children from 3 to 6 years of age. The article discusses the process of the test implementation and its construction. The authors emphasize the simplicity and accessibility of this tool which allows popularizing preventive actions in the prevention of speech disorders among young children.
Słowa klucze: profilaktyka, badania przesiewowe mowy, dziecko przedszkolne, zaburzenia mowy
Key words: prevention, speech screening, preschooler, speech disorders
Stopień rozpowszechnienia zaburzeń mowy w populacji małych dzieci w Polsce utrzymuje się od lat na alarmująco wysokim poziomie. Potwierdzają to wyniki badań ogólnopolskich i lokalnych. Skuteczność opieki logopedycznej uwarunkowana jest wdrążaniem strategii profilaktycznych i z zakresu wczesnej interwencji. Niemniej istotnym czynnikiem warunkującym efektywność działań logopedów jest nawiązywanie partnerskiej współpracy ze środowiskiem. W przypadku małych dzieci oznacza to aktywne zaangażowanie środowiska opiekuńczo wychowawczego dziecka, a zatem przede wszystkim rodziców i nauczycieli. Nauczyciele mogą bardzo skutecznie wesprzeć wysiłki logopedów zwłaszcza w obszarze działań o charakterze prewencyjnym i z zakresu wczesnej identyfikacji zaburzeń mowy. Mogą też na kolejnych poziomach opieki logopedycznej skutecznie wspierać skuteczność oddziaływań terapeutycznych logopedów.
Profilaktyka logopedyczna w edukacji przedszkolnej i miejsce nauczyciela w jej wdrażaniu
Stosowanie badań przesiewowych jest wyrazem docenienia profilaktyki w systemie skutecznej opieki logopedycznej. Ogólne pojęcie profilaktyki oznacza tyle co „…stosowanie różnych środków zapobiegawczych w celu niedopuszczenia do wypadków, uszkodzeń katastrof”. Zdaniem K. Błachnio, profilaktyka logopedyczna z kolei powinna być wdrażana jako kompleksowy system oddziaływań logopedycznej zapobiegający powstawaniu nieprawidłowości w komunikacji językowej. Badaczka ta podkreśla, że skuteczna profilaktyka jest zadaniem nie tylko dla logopedów, ale i lekarzy, nauczycieli, psychologów i wielu innych specjalistów. Kompleksowa profilaktyka logopedyczna, jest trzystopniowa – składa się z profilaktyki pierwotnej (pierwszorzędowej), wtórnej (drugorzędowej) i trzeciorzędowej. Zadaniem profilaktyki pierwotnej są wszystkie możliwe działania uprzednie, które mogą zapobiec powstaniu zaburzeń w komunikowaniu się, przede wszystkim popularyzowanie wiedzy o prawidłach rozwoju mowy, zakłóceniach tego procesu, czynnikach, które mogła je wywoływać. Są to wiec przede wszystkim działania uświadamiające i popularyzatorskie. Profilaktyka wtórna to z kolei wczesna identyfikacja osobników z grupy ryzyka wystąpienia zaburzeń mowy, która warunkuje możliwość podjęcia odpowiednio wczesnej interwencji terapeutycznej. Natomiast ostatni poziom prewencji odnosi się do tych sytuacji, gdy problem logopedyczny już wystąpił – wówczas działania profilaktyczne ukierunkowane są na zapobieganie powstawaniu ewentualnych niepomyślnych konsekwencji zdiagnozowanego zaburzenia. W takim rozumieniu działania profilaktyczne są wpieraniem skuteczności procesu terapeutycznego. Skuteczność tak rozumianej, wielopoziomowej profilaktyki jest uwarunkowana między innymi kompleksową współpracą różnych grup specjalistów. Obok logopedów są to nauczyciele, psycholodzy, pedagodzy, lekarze, pielęgniarki.
Przesiewy logopedyczne jako przejaw profilaktyki drugorzędowej
Jedną z najskuteczniejszych form wdrażania profilaktyki drugorzędowej są badania przesiewowe. Z medycznego punktu widzenia zadaniem tego typu badań jest zapobieganie występowania chorób. Wykonywane są one w celu wyodrębnienia z danej populacji osób wykazujących prawdopodobieństwo występowania badanej dysfunkcji, zaburzenia, schorzenia od przypadków nie kwalifikujących się do dalszego diagnozowania, są zatem badaniami wstępnymi. Badanie przesiewowe mowy, określane też czasem mianem skriningowego (ang. screening – przesiew, odsiew) jest formą wstępnej diagnozy, preselekcji. Logopedyczne testy przesiewowe służą do prowadzenia badań orientacyjnych. Badanie może być może być wykonane za pomocą narzędzi niestandaryzowanych lub wystandaryzowanych. Zarówno testy wystandaryzowane, jak i te badania orientacyjne nie posiadające standaryzacji cechują się przede wszystkim prostą formą i krótkim czasem potrzebnym do ich przeprowadzenia. W praktyce logopedycznej krajów anglojęzycznych w użyciu jest cała gama testów przesiewowych. Są to: Preschool Language Scale 3 – PLS 3 (Zimmerman Steimer, Pond;1992), Quick Screen Of Phonology – QPS (Bankson, Bernthal; 1990), Speech Language Screening Test for Preschool Children – znany tez pod nazwą Fluharty (Fluharty, 1978); Templin-Darley Screening Test (Templin, Darley, 1969); Joliet 3-Minute Preschool and Language Screen (Kinzler, 1992), rewizja Joliet 3-Minute Preschool and Language Screen (Kinzler, Johnson, 1992), Watts Articulation Test for Screening – WATS (Watts, Painter, 1973). W Polsce ukazały się do tej pory następujące testy skonstruowane specjalnie do badań przesiewowych mowy: Przesiewowy test logopedyczny, Z. Tarkowskiego, Logopedyczny test przesiewowy dla dzieci w wieku szkolnym, S. Grabiasa, Z. M. Kurkowskiego, T. Woźniaka oraz opis procedur w postaci Instrukcji do prowadzenia badań przesiewowych do wykrywania zaburzeń rozwoju mowy u dzieci dwu-, cztero- i sześcioletnich, D. Emiluty-Rozyi, H. Mierzejewskiej, P. Atys. W polskiej logopedii jedynym wystanadryzowanym narzędziem jest test przesiewowy autorstwa Z. Tarkowskiego.
Jak już zasygnalizowano zadaniem badania przesiewowego mowy nie jest pełna diagnoza zjawiska logopedycznego. W tym badaniu ustala się jedynie czy występują jakieś niepokojące czynniki ryzyka, które powinny zostać poddane szczegółowej analizie. Jeśli zachodzi podejrzenie o występowaniu takich niepokojących czynników wówczas zlecane jest pełne badanie logopedyczne. Najczęściej przeprowadzane są przez logopedów, ale zaleca się wykorzystywanie ich również przez innych specjalistów oceniających rozwój dziecka. Z tego tez względu badanie przesiewowe jest zaliczane do grupy badań niespecjalistycznych, które może przeprowadzić osoba mniej wykwalifikowana zakresie zaburzeń mowy, np. nauczyciel, pielęgniarka, lekarz, czy psycholog. Celem diagnosty jest potwierdzenie lub wykluczenie podejrzenia o występowaniu czynników ryzyka zaburzenia mowy, co umożliwia wczesną identyfikację problemu logopedycznego. Zadaniem diagnozującego jest dokonanie wstępnej oceny stanu mowy osoby badanej. Umożliwia to wykrycie przejawów ewentualnych zaburzeń rozwoju mowy i skierowanie osoby do logopedy. Specjalista zaburzeń mowy przeprowadzi pełną diagnozę logopedyczną, a jeśli to konieczne obejmie osobę opieką logopedyczną. Logopedyczne badania przesiewowe służą szybkiemu wyselekcjonowaniu dzieci z zaburzeniami mowy lub z grupy ryzyka. Należą do nich nauczyciele, lekarze, psycholodzy, pedagodzy, a także średni personel medyczny. Przesiewowe badania mowy polegają na nawiązaniu kontaktu z osobą badaną i przeprowadzeniu kilku prostych prób, których celem jest dokonanie orientacyjnej oceny stanu mowy. Podstawowa próba polega na nazywaniu ilustracji, co pozwala ustalić zasób słownictwa czynnego i zbadać poziom umiejętności wymawianiowych. Jeśli osoba badania nie nazywa prezentowanych ilustracji należy zbadać poziom rozumienia, czyli zasób słownika biernego, wydając polecenie: pokaż gdzie jest …. Materiał zawarty w teście to ilustracje zawierające w swych nazwach głoski najczęściej zniekształcane, a więc wymagające weryfikacji. Wykorzystanie ilustracji zawartych w teście pozwala na ukierunkowanie werbalnej aktywności dziecka, czyli nazywanie wyselekcjonowanych ilustracji. Jest to niezbędne zwłaszcza w przypadku dzieci przedszkolnych, którym – ze względu na ograniczone możliwości językowe (zasób słownictwa, opanowanie form gramatycznych) trudność może sprawiać opowiadanie, czy udzielanie odpowiedzi na abstrakcyjne pytania. Taka strategia jest zgodna z formuła badania przesiewowego, które jest badaniem orientacyjnym, wykonywanym w krótkim okresie czasu (poniżej 10-15 minut). Wykonanie próby nazywania ilustracji oraz krótka rozmowa diagnosty z osobą badaną pomaga w prowadzeniu obserwacji badanego. Celem takiej obserwacji jest ustalenie kompetencji werbalnych i niewerbalnych pacjenta oraz sposobu funkcjonowania w kontaktach interpersonalnych. Do dokonania wstępnej oceny dzieci do szóstego roku życia niezbędna jest wiedza dotycząca okresów kształtowania się mowy.
W logopedycznej literaturze przedmiotu wyróżnia się cztery okresy kształtowania się mowy: okres melodii, wyrazu, zdania oraz swoistej mowy dziecięcej. Okres wyrazu, czyli sygnału jednoklasowego obejmujący drugi rok życia dziecka, to wstępny etap dla oceny ewentualnych problemów wymawianiowych dziecka. Wyrazy pojawiające się przed pierwszym rokiem życia nie są kojarzone z konkretnymi przedmiotami, w kolejnym okresie rozwoju w następstwie wielokrotnych powtórzeń połączonych z odszukiwaniem osób, czy przedmiotów, następuje rozumienie i adekwatne użycie słów. Dziecko zaczyna wymawiać samogłoski ustne, a także najłatwiejsze do wymówienia spółgłoski. Głoski trudniejsze zastępowane są przez łatwiejsze, grupy spółgłoskowe często są upraszczane do jednej, dwóch głosek. W wyrazach wielosylabowych wypowiadane są zazwyczaj pierwsze i ostatnie sylaby wyrazu. Okres zdania, tzn. sygnału dwuklasowego występujący pomiędzy drugim a trzecim rokiem życia dziecka, stanowi pierwszy istotny etap, w którym należy zwracać baczną uwagę na jakość wymówień dziecka. Trzylatek początkowo wypowiada zlepki wyrazowe lub równoważniki zdań, przechodzące w zdania trzy i więcej wyrazowe. Pomimo błędów gramatycznych dziecko jest coraz bardziej zrozumiałe dla najbliższego otoczenia. Okres ten cechować powinno prototypowe użycie opozycji, np. : k-g, t-d, w-f, ś-ź. Pod koniec okresu zdania mogą pojawić się najtrudniejsze do wypowiedzenia głoski, tj. szereg syczących, czasem również szumiących. Jednakże normę wymawianiową stanowi zastępowanie głosek syczących i szumiących szeregiem ciszącym. Zaś głoska r bywa zastępowana jak j lub l. Przyczynę zjawiska upatruje się w słabej sprawności narządów mownych, tj. artykulacyjnych, zwłaszcza języka. Często ma miejsce upraszczanie grup spółgłoskowych i brak wyraźnych końcówek w wyrazach. Jest to okres znacznego wzbogacania słownika dziecka.
Okres swoistej mowy dziecięcej, zwany etapem swoistych form językowych trwa najdłużej, prowadząc do pełnego zrozumienia mowy dziecka przez otoczenie. Dziecko zaczyna prowadzić rozmowy, formułuje zdania rozwinięte i coraz bogatsze słownikowo. Ze względu na trudności w opanowaniu artykulacji niektórych głosek, buduje ono wyrazy przestawiając głoski lub sylaby. Są to tzw. metatezy np. kolomotywa zamiast lokomotywa. Zdarzają się również upodobnienia ułatwiające wymawianie, określane mianem asymilacja, np. bebek zamiast chlebek. Częste są także kontaminacje, tzn. połączenia powstałe ze zlepków dwóch wyrazów, np. pomasłować, czyli posmarować masłem. Między czwartym a piątym rokiem życia następuje wzmożone zainteresowanie otaczającym światem, w związku z tym dziecko zadaje niekończące się ciągi pytań. Pod koniec okresu swoistej mowy dziecka utrwalają się głoski syczące, szumiące i pojawia się głoska r. Kolejnym etapom rozwoju mowy towarzyszą pojawiające się w tym czasie głoski. Dokładny moment pojawiania się kolejnych samogłosek i spółgłosek jest trudny do jednoznacznego określenia, co wynika z odchyleń rozwojowych dzieci. U jednych dzieci dana głoska pojawia się wcześniej niż u innych i odwrotnie. Jeśli różnice nie przekraczają pół roku mówimy o normie rozwojowej. Proste i czytelne zestawienie etapów, które uwzględnione zostało podczas konstruowania narzędzia do badania przesiewowego mowy przedstawia się następująco:
dziecko trzyletnie – wymawia wszystkie samogłoski oraz wszystkie głoski poza szeregiem syczących, szumiących i głoską r;
dziecko czteroletnie – wymawia dodatkowo głoski szeregu syczących;
dziecko między piątym a szóstym rokiem życia – wymawia poza wyżej wymienionymi głoski szeregu szumiących oraz spółgłoskę r .
Dziecko w okresie edukacji przedszkolnej opanowuje mowę, w związku z tym w pewnych okresach może zastępować głoski trudne łatwiejszymi wymawianiowo – jest to przejaw normy (nieukończony rozwój mowy).
Opis narzędzia prezentowanego narzędzia
Zgodnie z kompleksowym modelem opieki logopedycznej i holistycznym ujmowaniem zdań profilaktyki autorki artykułu uznały za potrzebne jest opracowanie nowego, uniwersalnego narzędzia testowego. Intencją przyświecającą pracom nad konstruowaniem Instrumentu testowego do badań przesiewowych mowy dzieci w wieku przedszkolnym (Michalak-Widera, Węsierska, wersja robocza, 2009) było przygotowanie takiej pomocy logopedycznej, która spełniając opisane wcześniej wymogi mogłaby być równocześnie wykorzystywana w praktyce nie tylko przez logopedów, ale i przez nauczycieli, lekarzy, pielęgniarki, jak również psychologów i pedagogów. Opracowaną przez badaczki wersję roboczą Instrumentu testowego poddano wstępnej weryfikacji podczas badań pilotażowych prowadzonych od lutego do maja 2010 roku. Diagnozy z wykorzystaniem wersji roboczej narzędzia były przeprowadzane w trzech miejskich przedszkolach Katowic (Miejskie Przedszkola nr 5, nr 16 i nr 94). W sumie badaniami objęto 269 dzieci. Nadrzędnym celem badań pilotażowych była optymalizacja doboru materiału ilustracyjnego, tzn. weryfikacja znajomości przez przedszkolaki przedmiotów na zdjęciach, dopracowanie instrukcji i procedur prowadzenia diagnoz. Wszystkie badania wykonywane były przez dwuosobowe zespoły diagnostyczne składające się ze specjalnie przeszkolonych w tym celu studentów filologii polskiej. W każdym zespole jedna osoba pełniła funkcję diagnosty, natomiast zadaniem drugiej osoby było rejestrowanie czasu i poprawności przebiegu badania oraz sporządzanie uwag mających na celu dalsze modyfikacje testu. Po przeprowadzeniu kolejnych etapów badań testowych (każdorazowo po zakończeniu badania w kolejnym przedszkolu) wprowadzano zasygnalizowane przez diagnostów modyfikacje. Miedzy innymi były to następujące zmiany: zamiana wybranych ilustracji – zastępowanie takich, które były dla dzieci mało znane innymi lepiej rozpoznawalnymi (np. zdjęcie dyni zostało zastąpione zdjęciem dachu), poprawianie i uzupełnianie poleceń w instrukcji, sporządzenie dodatkowych zdjęć zgrupowanych przedmiotów/zwierząt do badania rozumienia poleceń. Dodatkowo uzupełniono materiał ilustracyjny o zdjęcia do badania motoryki artykulacyjnej.
Prace nad weryfikacją wersji roboczej Instrumentu testowego do badań przesiewowych mowy dzieci w wieku przedszkolnym trwały od września 2010 do stycznia 2011 roku. W tym etapie prac wdrożeniowych brali udział wyłącznie dyplomowani logopedzi. Do udziału w badaniach zaproszono logopedów reprezentujących 17. Placówek z całego kraju, w tym w 10 przedszkoli ogólnodostępnych, 3 szkoły podstawowe, 2 przedszkola z oddziałami integracyjnymi, a także przedszkole niepubliczne, poradnię psychologiczno-pedagogiczną oraz Wojewódzki Specjalistyczny Szpital Dziecięcy. Udział logopedów w badaniach był dobrowolny, zapraszając kolejnych specjalistów do udziału w badaniach kierowały się potrzebą zapewnienia jak najbardziej zróżnicowanej i reprezentatywnej próby odpowiadającej populacji polskich przedszkolaków. Obszarem badań objęto następujące województwa: śląskie w 64,71%, łódzkie w 11,75%, mazowieckie w 11,75%, warmińsko-mazurskie w 5,88%) oraz małopolskie w 5,88%. Badaniami objęto 954 dzieci w wieku przedszkolnym, w tym 484 chłopców, tj. 50,73%. Przebadano następujące grupy wiekowe:
- dzieci trzyletnie w 20,34%,
- dzieci czteroletnie w 26,21% ,
- dzieci pięcioletnie w 26,52%,
- dzieci sześcioletnie w 27,15%.
Z ogólnej liczby badanych dzieci (954 osoby) badanie logopedyczne zalecono 547 przedszkolakom, tj. 57,34% badanych. W grupie tej 31,87% stanowili chłopcy. Konsultację logopedyczną z powodu zaobserwowanych parafunkcji zalecono 109 dzieciom, tj. 11,43%. Chłopcy w tej grupie stanowili 6,81%.
Konstrukcja testu
Test składa się z dwóch głównych części – badanie odbioru mowy (rozumienia) i badanie nadawania mowy (nazywania obrazków). Dla usprawnienia badania każda z części testu została podzielona na sekcje kolorystyczne, odpowiadające właściwym przedziałom wiekowym: dzieci trzyletnie – kolor niebieski, dzieci czteroletnie – kolor zielony, dzieci pięcioletnie – kolor pomarańczowy, dzieci sześcioletnie – kolor czerwony. W pierwszej części znalazło się badanie rozumienia prostych poleceń słownych adekwatnych do wieku dziecka z wykorzystaniem plansz zawierających zgrupowane desygnaty znanych dziecku przedmiotów/zwierząt. W tej części testu diagnosta dwukrotnie zadaje polecenie: „Pokaż…” (np. dla trzylatków: „Pokaż pociąg”, „Pokaż ucho misia”). W drugiej części w sprawdzaniu nadawania mowy zadaniem dziecka jest nazywanie przedmiotów na zdjęciach. W przypadku, gdy dziecko nie zna nazwy przedmiotu diagnosta prosi o powtórzenie za nim. W tej części testu istotna próbą jest ocena artykulacji. Występujące w poszczególnych wyrazach badane głoski uszeregowane są według kolejności pojawiania się w rozwoju mowy na poszczególnych etapach doskonalenia się wymowy dziecka. Zgodnie z tym założeniem materiał językowy został przydzielony do poszczególnych sekcji kolorystycznych. Zaleca się rozpoczynanie diagnozy od sekcji zgodnej z wiekiem badanego dziecka. Jeśli w trakcie badania wyrazy z tej sekcji realizowane są prawidłowo można przejść do pozostałych sekcji tzn. w przypadku trzylatka można również sprawdzić realizację głosek trudniejszych, czyli sekcji dla 4-, 5-, a nawet 6-latków. W przypadku dzieci starszych 4-, 5-, czy 6-letnich zalecane jest, by sprawdzić głoski typowe dla młodszego wieku. Zdarza się bowiem, że dzieci realizują prawidłowo najtrudniejsze głoski języka polskiego natomiast tzw. głoski łatwe wymawianiowo zastępują, np. k, g wymawiają jako t, d. Zaleca się również, by badać nazywanie w pierwszej kolejności, a przypadku braku reakcji prosić pacjenta o potarzanie lub sprawdzać rozumienie (pacjent wskazuje ilustracje). Takie zachowania językowe wymagają odnotowania w protokole badania (karta badania przesiewowego) i sugerują konieczność skierowania pacjenta do logopedy. Również niezależnie od grupy wiekowej zdeformowana wymowa głosek, np. boczna, międzyzębowa, czyli widoczny język podczas wypowiadania jakiejkolwiek głoski sugeruje potrzebę terapii logopedycznej.
W kolejnej próbie testu diagnozowana jest sprawność aparatu artykulacyjnego. Diagnosta wypowiada słowa instrukcji, np. „uśmiechnij się”, „poślij całuska” (w sekcji dla trzylatków) i wskazuje na zdjęcie wykonywanego ćwiczenia na karcie testu (może również poprzeć wykonanie tej próby osobistą prezentacją). Zadaniem diagnosty jest uważne obserwowanie dziecka podczas badania i po jego zakończeniu odnotowanie występujących ewentualnie parafunkcji, takich jak: niepłynność mówienia, oddychanie przez usta, brak pionizacji języka, ssanie kciuka. Niezależnie od wieku dziecka osoba badająca powinna sprawdzić czy nie jest skrócone wędzidełko języka i czy występują zmiany zgryzowe. Są to bowiem przejawy ewentualnych zakłóceń rozwoju mowy. Zaleca się również skierowanie do logopedy w sytuacji występowania opisanych wcześniej tzw. parafunkcji – zachowań mogących wpływać niekorzystnie na mowę, tzn.:
przetrwałego niemowlęcego typu połykania (tzn., gdy dziecko w czasie czynności połykania nie unosi masy języka do podniebienia),
nawykowego oddychania torem ustnym (w czasie, gdy osoba badana nie mówi ma nawyk oddychania przez usta),
słabej pionizacji języka (trudność z unoszeniem i przytrzymaniem języka na podniebieniu),
ogryzania paznokci,
ssania kciuka,
nagryzania warg,
używania smoczka lub/i butelki.
Podobnie w przypadku nasilonych objawów niepłynności mowy, niezależnie od wieku dziecka sugerowana jest konsultacja logopedyczna.
Instrukcja do testu zawiera na wstępie każdej sekcji krótki opis danej grupy wiekowej, w którym znalazło się zestawienie charakterystycznych cech językowych i zachowań związanych z nabywaniem mowy w tym okresie. Każdej grupie wiekowej przyporządkowano również zestaw wskaźników. Ułatwią one diagnoście ewentualne wstępne zaklasyfikowanie zaburzenia mowy. Na kolejnych stronach, poświęconych danej sekcji wiekowej, zaprezentowano zdjęcia przedmiotów zawierających głoski, które powinny być wypowiadane prawidłowo. Niepoprawne nazywanie wymaga skierowania dziecka do logopedy. Zadaniem diagnosty w czasie badania przesiewowego jest wyłącznie stwierdzenie, czy osoba badana uzyskała wynik pozytywny bądź negatywny. Wynik pozytywny oznacza, że nie stwierdza się odchyleń od normy, natomiast wynik negatywny sugeruje, że istnieje prawdopodobieństwo występowania zaburzenia mowy. W przypadku wyniku negatywnego zawsze należy skierować osobę badaną do logopedy, który zweryfikuje wynik diagnozy przesiewowej. Do przeprowadzenia badania diagnosta wykorzystuje następujące rekwizyty: kartę badania mowy, instrukcja dla diagnosty, narzędzie testowe Instrument testowy do badań przesiewowych dzieci w wieku przedszkolnym (I. Michalak-Widera, K. Węsierska). Konieczne jest również uzyskanie zgody rodziców na badanie (zwłaszcza w placówkach edukacyjnych). Do arkusza „zgoda rodziców dziecka na przeprowadzenie badania przesiewowego mowy” dołączony jest krótki wywiad. Dane pozyskane ta droga ułatwiają diagnoście wstępną orientację w zagadnieniu.
W celu spełnienia warunków standaryzacji narzędzia diagnostycznego rozumianej jako „ujednolicony sposób posługiwania się testem” przyjęto znano za konieczne zamieszczanie a w instrukcji do Instrumentu testowego wskazówek, których przestrzeganie jest konieczne, spełnione były podczas badania przesłanki decydujące o rzetelności prowadzonej diagnozy. Wśród zaleceń znalazły się takie szczegółowe ustalenia (1) przygotowanie stanowiska do prowadzenia diagnozy, tzn. pomieszczenia, które umożliwię dziecku pełne skupienie się na badaniu (wyeliminowanie zbędnych bodźców akustycznych, wzrokowych, które mogą dekoncentrować pacjenta); (2) zadbanie o dobry kontakt z badanym, poprzez nawiązanie krótkiej rozmowy przed przystąpieniem do badania oraz wyjaśnienie celu i przebiegu badania używając adekwatnego do wieku pacjenta słownictwa (3) poproszenie osoby badanej o nazywanie ilustracji rozpoczynając od sekcji zgodnej z wiekiem pacjenta; (4) w przypadku gdy pacjent nie nazywa – nie wypowiada się proszenie o powtórzenie za diagnostą nazwy przedmiotu, jeśli to również sprawia trudność poproszenie o wskazanie wypowiadanej przez diagnostę nazwy na ilustracji; (5) w przypadku gdy pacjent nie zalicza badania w swojej sekcji wiekowej (tzn. nie nazywa ilustracji, ma problem z powtórzeniem ich nazw, wymowa odbiega od zalecanej dla tej grupy wiekowej realizacji, nie wykonuje instrukcji typowych dla tego wieku lub przejawia inne objawy zaburzeń wymienione we wstępnie każdej sekcji wiekowej) – odnotowanie negatywnego wyniku badania, co jest równoznaczne z koniecznością skierowania na badanie logopedyczne, które potwierdzi bądź wykluczy występowanie zaburzenia mowy; (6) w przypadku gdy pacjent zalicza badanie w swojej sekcji wiekowej i nie wykazuje żadnych objawów zaburzeń wymienionych we wstępie dla jego sekcji wiekowej, należy również kontrolnie sprawdzić głoski typowe dla okresów wcześniejszych (gdyż nieprawidłowa ich realizacja przesądza o negatywnym wyniku badania); (7) W toku badania konieczne jest dokonywanie obserwacji dziecka pod kątem występowania ewentualnych parafunkcji (wymieniowych we wstępie) oraz poziomu umiejętności werbalnych i niewerbalnych osoby badanej; (8) zadaniem diagnosty jest wypełnienie protokołu badania (karta badania przesiewowego mowy), w którym powinien on odnotować zaobserwowane nieprawidłowości. Rodzice/opiekunowie bądź pacjent (dotyczy młodzieży i osób dorosłych) powinni zostać poinformowani o wyniku badania oraz zostać skierowani na dalsze konsultacje (logopedyczne, medyczne, pedagogiczne, medyczne).
Przesiewy logopedycznych a skuteczność opieki logopedycznej
Przesiewowe badania mowy stanowią jedną z najważniejszych strategii oddziaływań profilaktycznych w zakresie wczesnej identyfikacji zaburzeń w rozwoju mowy dzieci przedszkolnych. Pozwalają one w prosty i szybki sposób wyselekcjonować dzieci z problemami w mówieniu, sygnalizując potrzebę wizyty u logopedy, w celu przeprowadzenia pełnego badania mowy oraz podjęcia kroków terapeutycznych. W ten sposób możliwe jest zastosowanie odpowiednio wczesnej, a konsekwencji bardziej skutecznej interwencji terapeutycznej. Dzięki przystępnej formie i łatwej obsłudze opisywanego narzędzia mogą stosować go osoby zawodowo związane z opieką nad dziećmi w wieku przedszkolnym, nie będące jednak specjalistami w zakresie logopedii, np. lekarze pierwszego kontaktu, pediatrzy, nauczyciele, psycholodzy czy pedagodzy. Prezentowane autorskie narzędzie do przeprowadzania przesiewowego badania mowy wydaje się w pełni spełnić oczekiwania stawiane przed tego typu testami. Prosta konstrukcja tego testu umożliwia popularyzowanie oddziaływań prewencyjnych w zakresie zapobiegania zaburzeniom mowy wśród małych dzieci. Badania przesiewowe mowy wykonywane zarówno przez logopedów, jak i innych specjalistów zapewniające oddziaływania prewencyjne skierowane na całą populację są ogromnie ważnym ogniwem kompleksowej opieki logopedycznej. W praktyce logopedycznej należy mieć również na uwadze nie tak odosobnione przypadki dzieci opornych i wycofujących się kontaktach interpersonalnych, które nie będą w stanie poddać się szybkiemu badaniu przesiewowemu prowadzonemu często przez nieznajomą osobę. W działaniach z zakresu wczesnej identyfikacji zaburzeń mowy wobec takich dzieci zastosowanie znajdą takie procedury jak obserwacja spontanicznej zabawy i interakcji podejmowanych przez dziecko w czasie jej trwania oraz wywiad z rodzicami i jego nauczycielem. O ile doświadczonemu logopedzie do przeprowadzenia przesiewu mowy dziecka zazwyczaj wystarczy krótka rozmowa spontaniczna, polegająca na zadaniu kilku orientacyjnych pytań, o tyle innym specjalistom potrzebne są proste w użyciu narzędzia wraz z instrukcją i określonymi normami. Wydaje się, że prezentowane narzędzie wypełni lukę istniejącą na polskim rynku wydawniczym w tym zakresie, a co nie mniej istotne przyczyni się do spopularyzowania profilaktyki logopedycznej w najszerszym środowisku dzieci. W przyszłości pożądane wydaje się opracowywanie i upowszechnianie kolejnych tego typu narzędzi skriningowych mogących mieć zastosowanie w prewencji innych form zaburzeń w komunikowaniu się.
Bibliografia:
Błachnio K., Vademecum logopedyczne, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 2001.
Brzeziński J., Metodologia badań psychologicznych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Dittfeld B., Spróbujmy mówić razem. Program profilaktyki logopedycznej dla przedszkoli, klas nauczania zintegrowanego i integracyjnych. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, 2004.
Emiluta-Rozya D., Mierzejewska H., Atys P., Instrukcja do prowadzenia badań przesiewowych do wykrywania zaburzeń rozwoju mowy u dzieci dwu-, cztero- i sześcioletnich. Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, Warszawa 1995.
Grabias S., Kurkowski Z.M., Woźniak T., Logopedyczny test przesiewowy dla dzieci w wieku szkolnym. Uniwersytet Marie Curie-Skłodowskiej, Zakład Logopedii i Językoznawstwa Stosowanego, Polskie Towarzystwo Logopedyczne, Lublin 2000.
Haynes W.O., Pindzola R.H., Diagnosis and Evaluation in Speech Pathology. Allyn and Bacon, Nedham Heights, 1998.
Jastrzębowska G., Stan i perspektywy opieki logopedycznej w Polsce, w: Logopedia – pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki. Red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, T. 1. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2003, s. 301-314.
E. Jeżewska-Krasnodębska, O potrzebie ujednolicenia logopedycznych badań przesiewowych prowadzonych w przedszkolach i szkołach podstawowych, w: Diagnoza i terapia w logopedii ,red.: J. Pomsta-Porajski, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2008, s. 173-182.
Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1966.
Kania J.T.,, Szkice logopedyczne, Polskie Towarzystwo Logopedyczne, Zarząd Główny, Lublin 2001.
Michalak-Widera I., Zaburzenia dyslaliczne u dzieci realizujących edukację elementarną. „Śląskie Wiadomości Logopedyczne”, 2004, nr 7, s. 29-35.
Michalak-Widera I., Węsierska K., Aby nasze dzieci mówiły pięknie, Wydawnictwo Unikat 2, Katowice 2001.
Minczakiewicz E.M., Mowa – rozwój – zaburzenia – terapia, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 1997.
Nowak J.E.,, Wybrane problemy logopedyczne, WSiP, Bydgoszcz 1997.
Shipley K.G., McAfee J.G., Assessment in Speech-Language Pathology. A Resource Manual. 4th Edition. Delmar Cengage Learning, Clifton Park 2009.
Skorek E.M., Reranie. Profilaktyka, diagnoza, korekcja, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003.
Słodownik-Rycaj E., O mowie dziecka czyli Jak zapobiegać powstawaniu nieprawidłowości w jej rozwoju, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2000.
Sobol E. (red.), Mały słownik języka polskiego, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa, 1999, s. 707.
Spałek E., Piechowicz-Kułakowska C., 1996, Jak pomóc dziecku z wada wymowy, Kraków.
Styczek I., Logopedia, PWN, Warszawa 1981.
Tarkowski Z., Przesiewowy test logopedyczny. Wydawnictwo Polskiej Fundacji Zaburzeń Mowy, Lublin 1992.
Weitzman E., Greenberg J., Learning Language and Loving It. A Guide to Promoting Children’s Social, Language, and Literacy Development in Early Childhood Settings. A Hanen Centre Publication, Toronto, 2002.
Węsierska K., Profilaktyka logopedyczna w edukacji przedszkolnej – rola nauczyciela. „Wychowanie na co Dzień” 2007, nr 6 (165), s. 8-11.
Węsierska K., Profilaktyczno-terapeutyczne działania logopedów w środowisku życia dzieci w wieku przedszkolnym. Niepublikowana praca doktorska przygotowana pod kierunkiem prof. dr hab. E. Syrek na Uniwersytecie Śląskim. Katowice 2009.
Węsierska K., Profilaktyka logopedyczna w ujęciu systemowym, w: Profilaktyka logopedyczna w praktyce edukacyjnej, red.: K. Węsierska, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice [w druku].
Williams A.L., Speech Disorder. Resource Guide for Preschool Children. Delmar Learning, Clifton Park 2003.
Woynarowska B., Medyczne działania profilaktyczne w szkole, w: Zdrowie i szkoła, red., B.B. Woynarowska, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2000.
Zaleski T., Opóźnienia w rozwoju mowy, PZWL, Warszawa 2002.
