Autor: Joanna Palacz, Iwona Michalak-Widera, Bożena Bełkot, Katazryna Węsierska
Nikt już nie kwestionuje zasadności wyodrębnienia pedagogice obszaru, zajmującego się potencjałem kreacyjnym dziecka. Jest to swoiste wyzwanie dzisiejszej edukacji, by wspierać rozwój dziecka w aspekcie – do twórczego działania. Zdaniem R. Gloton i C. Clero „wyobraźnia i ekspresja twórcza ujawniają się, jako podstawowe predyspozycje, które należy kształtować u młodych ludzi po to, aby spróbować wprowadzić nieco porządku w świecie” (Gloton R., Clero C. 1976, s. 13). Aktualny dziecięcy świat jest o wiele większy i bogatszy oraz bardziej zróżnicowany niż przed kilkunastu laty. Dziecko w wieku przedszkolnym musi dysponować umiejętnościami daleko wykraczającymi poza ramy zwykłych codziennych zajęć, by poznać otaczającą je rzeczywistość. Życie we współczesnym świecie uświadamia nam, że istnieje zapotrzebowanie na osoby kreatywne, mobilne, otwarte, umiejące pracować w zespole, rozwiązywać problemy, umiejąc sprawnie się porozumiewać (Zborowski J. 2003, s. 5). W czasach tak znaczących przemian szczególne miejsce w nowym kierunku kształcenia zajmuje inspirowanie dzieci do samodzielnego kreowania własnej rzeczywistości. Głównym warunkiem aktywnego i twórczego uczestnictwa w życiu każdej jednostki jest sprawne posługiwanie się mową.
Mowa współtworzona jest poprzez koordynację aparatu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego (Oczkoś M. 1999, s. 39). Nie należy jednak zapominać o aspekcie umysłowym mowy, dla której istotą jest kojarzenie znaczeń wyrazów z wytwarzanymi dźwiękami (Hurlock H. 1985, s. 316). Procesy rozwoju mowy i myślenia są ze sobą wzajemnie sprzężone. Gdy rozwija się mowa, rozwija się też myślenie (Sachajska E. 1981, s. 6). Dzisiejsza pedagogika zmierza do zmian „w zasobach wiadomości i umiejętności dzieci, w ich poziomie zainteresowań poznawczych i aktywności twórczej oraz w zakresie samodzielności podejmowania działań. Aby pożądane zmiany następowały, nie można procesów pedagogicznych organizować w sposób schematyczny i tradycyjny”(Kapica G. 1986, s. 5). Należy więc uczyć lepiej i wcześniej, równocześnie oznacza to kształcenie efektywniejsze i skuteczniejsze, zapewniające sukces dydaktyczny każdemu dziecku. Oczywiście, należy pamiętać, iż każda jednostka posiada potencjał twórczy na miarę swoich predyspozycji psychofizycznych, lecz odpowiednie kierowanie nim rozwija i wzbogaca dziecko w tym zakresie.
Rodzi się więc pytanie, czym jest twórczy rozwój? Zdaniem W. Okonia twórczość to cykl działań ludzkich, przynoszących efekty o oryginalnym wymiarze (Okoń W. 1984, s. 54). Tworzenie jest istotną formą społecznego działania. Jego zakres wiąże się ze wszystkimi możliwymi rodzajami aktywności człowieka (Popek S. 1985, s. 45). Proces twórczy obejmuje czynności psychiczne i fizyczne, jego efektem jest ekspresja własnej osobowości w wyniku efektywnego przekształcania rzeczywistości zewnętrznej i własnego – ja. „Tworzyć w sensie działania dziecka będzie znaczyło także przekształcanie tego, co już dziecku jest znane, a z tego przekształcania wynika nowa, twórcza aktywność” (Smużniak K. 1987, s. 260). Wszelkie poczynania w dziedzinie twórczości bazują na operacjach czynności myślenia, które są powiązane z syntezą i analizą. Poznawanie i przetwarzanie myśli stanowi podstawowy nurt procesu twórczego. W miejscu zakończenia procesu „poszukiwania rozwiązywania danego problemu, zaczyna się funkcja jego przekształcania, a tym samym tworzenia” (Zborowski J. 1986, s.28).
Na powstanie postawy twórczej składają się ćwiczenia w zakresie myślenia dywergencyjnego, tj. myślenia funkcjonalnego, w którym liczba możliwych rozwiązań jest nieograniczona, pojawia się ono w nauce języka i literatury. Drugim rodzajem w formowaniu tej postawy jest myślenie konwergencyjne, czyli sposób myślenia, mający miejsce w sytuacjach o jednym możliwym rozwiązaniu (Zborowski J. 1986, s. 30). W celu rozwijania myślenia konwergencyjnego należy stosować następujące ćwiczenia: nazywanie grup pojęć jednym wyrazem, tworzenie klas, czyli grupowanie wyrazów według określonych warunków, porządkowanie zdań lub wyrazów w logiczną całość, odgadywanie zagadek, stosowanie ukrywanek wyrazowych, zagadek cyfrowych, zabaw na rozkaz, pytanie, odpowiedź, stosowanie rozsypanek wyrazowych, tekstów z lukami do uzupełnienia oraz ćwiczeń w układaniu zdań z podanych wyrazów – logicznych treściowo, układanie historyjki obrazkowej na podstawie obrazków, rozwiązywanie rebusów, prostych krzyżówek, szarad itp.
W. Puślecki uważa, że proces twórczy zależy od elementarnych zdolności twórczych, czyli czynności, które warunkują myślenie dywergencyjne. Wśród nich wyróżnia się grupę zdolności nazwanych płynnością oraz giętkością (Puślecki 1994, s. 83). J. Zborowski wymienia cztery płynności, które składają się na intencjonalny rozwój myślenia dywergencyjnego. Są nimi: płynność słowna, skojarzeniowa, ekspresyjna i ideacyjna. Płynność słowna dotyczy generowania słów, układów liter z zasobów pamięciowych dziecka w celu wypełnienia określonych wymagań. To zadania wymagające szybkiej potrzeby słów nie związanych z treścią (Zborowski J. 1986, s. 34).Wyróżnić tu można następujące ćwiczenia:
• podawanie w określonym czasie największej liczby wyrazów na daną głoskę, występujących na początku lub na końcu tych wyrazów,
• podawanie wyrazów zaczynających się lub kończących na daną sylabę,
• podawanie wyrazów zawierających w środku swej nazwy podaną głoskę,
• podawanie największej liczby wyrazów np. jednosylabowych,
• podawanie największej liczby wyrazów związanych z danym wyrazem,
• tworzenie anagramów, tj. wyrazów tworzonych przez podstawienie głosek lub sylab innego wyrazu,
• układanie i rozwiązywanie zagadek i rebusów.
W zakresie płynności skojarzeniowej, która dotyczy przymiotnikowego określania podanych wyrazów, lub uzupełniania danego wyrazu synonimami, stosuje się następujące ćwiczenia:
• podawanie określenia do wyrazu,
• analizy zdań w celu odszukiwania nowych wyrazów,
• porządkowanie wyrazów według podanych grup,
• porządkowanie zdań według logicznej kolejności,
• dobieranie synonimów,
• dobieranie antonimów do podanego wyrazu,
• tworzenie wyrazów pochodnych od wyrazu podstawowego.
Ćwiczenia powyższe spełniają w myśleniu funkcję łączenia, wiązania poszczególnych spostrzeżeń i elementów w pewne myślowe całości.
Płynność ekspresyjna, czyli wyrażeniowa to zdolność konstruowania wypowiedzi z kilku elementów. Wśród ćwiczeń doskonalących płynność ekspresyjną wyróżnić można:
• opowiadanie historyjek,
• ilustrowanie opowiadania rysunkiem,
• komponowanie fabuły na podstawie obrazka,
• układanie prostych zagadek,
• układanie melodii do tekstu,
• układanie zdań do hasła,
• układanie zdań z wycieczki,
• dobieranie przymiotników do haseł,
• układanie prostych zdań,
• nadawanie tytułów pojedynczym obrazkom,
• wyrażanie rysunkiem dalszej fabuły,
• projektowanie dekoracji,
• inscenizowanie utworu i gry o charakterze teatralnym.
Przedstawione ćwiczenia stanowią okazję do wyrażania przez dziecko swoich uczuć, spostrzeżeń i myśli w formie pracy plastycznej, technicznej, muzycznej i werbalnej, ale przede wszystkim stwarzają sytuację dla kształtowania postawy twórczej.
Płynność ideacyjna, tzn. jest zdolnością wyrażania pomysłów i idei w zakresie dużej liczby odpowiedzi i wielokierunkowych poszukiwań na zadany temat. Miarą tej zdolności jest liczba pomysłów (Zborowski J. 1986, s. 55). Przykładem ćwiczenia płynności ideacyjnej może być np. podawanie przykładów na zastosowanie takich przedmiotów, jak: butelka, papier, szkło, plastyk, itp.
Istotnym jest więc, aby współczesna szkoła tworzyła warunki i rozbudzała uczniów do twórczego myślenia, mówienia, działania i kreatywnych zmian w zachowaniu społecznym. „Tylko dzięki twórczej aktywności dzieci, młodzieży i dorosłych… możemy się wznosić na wyższy poziom rozwoju cywilizacji” (Czarnecki K. 2001, s. 17). Każde spotkanie z dzieckiem może stać się źródłem inspiracji twórczej, gdyż zdaniem K. Smużniak dziecko „bywa poetą” nawet w zetknięciu się z nieznanymi słowami (Smużniak K.1987, s. 264). Dziecko podejmuje aktywność niejako dla niej samej, dla przyjemności i zabawy. Aby dzieci miały ochotę wyrażać swoje myśli, mówić o swoich wrażeniach i spostrzeżeniach, niezbędna jest przyjazna atmosfera, zapewniająca im akceptację, uznanie i poczucie bezpieczeństwa. Muszą one lepiej poznać i zaakceptować siebie. To w jaki sposób dzielą się swoimi wrażeniami, przeżyciami, wyrażają swoje pragnienia, odgrywa ważną rolę w komunikowaniu się z otoczeniem i ma wpływ na aktywność językową. Dziecko musi mieć warunki do wielostronnej działalności, by miało o czym mówić. Mając możliwość obserwacji, badania, działania, gromadzi ono wrażenia i spostrzeżenia o otaczającym świecie. Istotne miejsce wśród działań rozwijających ekspresję werbalną mają zabawy słowne. Dziecko bawiąc się językiem, poznaje znaczenie nowych słów, odkrywa je i tworzy sieć skojarzeń, łącząc znane fakty z nowymi. Często, z powodu istniejącej luki skojarzeniowej, w swobodnych wypowiedziach występują błędy logiczne, powodujące śmieszne, absurdalne efekty. Humor, żart, absurd pojawiający się w czasie zabaw słownych, w sposób zamierzony lub nie, powinien celowo im towarzyszyć, bo pobudza twórcze możliwości dziecka. Rozbudzanie sprawności językowej powinno iść w parze z rozbudzeniem wyobraźni. Dzieci wykorzystują fantazję podczas zabaw dowolnych i tematycznych, w sytuacji, kiedy mogą przemieszczać się w czasie i przestrzeni, zmieniać przeznaczenie przedmiotów, wcielać się w dowolną postać. Bezpośredni udział w poznawaniu przedmiotów, zjawisk, procesów podczas wycieczek, zabaw badawczych, doświadczeń czy kontaktów ze sztuką, literaturą, teatrem, filmem, galerią wyzwala w dziecku potrzebę wyrażania własnych doznań w ulubionej formie. Poprzez ekspresję słowną, plastyczną, ruchową – dziecko może okazać swój zachwyt, zdziwienie, podziw czy niezadowolenie. Sytuacje zadaniowe zmuszają dzieci do zadawania pytań, poszukiwania odpowiedzi, rozwiązywania problemów – aktywizują ich procesy myślowe oraz zdolności twórcze. Warto zachęcać dzieci do zabaw mających na celu rozwój i wzbogacenie ich słownika. Dziecko powinno poznawać nowe słowa, rozszerzać i rozróżniać znaczenie słów znanych, dostrzegać relacje między nimi. Źródłem pomysłów może być literatura dziecięca bogata w zestawienia słów, skojarzeń i znaczeń. Warto zwrócić uwagę na homonimy, czyli wyrazy o tym samym brzmieniu, można zachęcić do wykonania rysunku przedmiotów, odpowiadających wieloznacznym wyrazom. Należy zwracać uwagę na pojawiające się efekty komiczne. Dzieci cieszy gra słów, ponieważ dostarczają nie tylko rozrywki, ale i pobudzają do refleksji nad językiem. Aktywność własna dziecka będzie twórczą, jeżeli dziecko podejmie działania z własnej woli, kierowane ciekawością i radością z samej możliwości działania.
Myśl ta stała się przyczynkiem do opracowania autorskiego programu „W świecie mowy”, tj. programu, wspierającego naukę poprawnej komunikacji (nr uchwały 4 2003/2004 r, z 28.08.2003 r). Zagadnienia twórczej aktywności dziecka stały się inspiracją do zaproponowania oddziaływań stymulujących rozwój mowy, a tym samym dających szansę na ekspresję twórczą, rozumianą jako swobodne wyrażanie siebie.
Rozwój mowy dziecka następuje w oparciu o naśladownictwo i stymulację ze strony najbliższego otoczenia. Aby mowa dziecka stawała się mową społeczną, komunikatywną niezbędna jest umiejętność nazywania przedmiotów, określania ich właściwości, ujmowania stanów i czynów za pomocą słowa, wyrażonego w odpowiedniej formie gramatycznej. Dostrzeganie podobieństw i różnic prowadzi u dziecka do powstania wyobrażeń, a umiejętność koncentracji uwagi oraz zapamiętywania oglądanych przedmiotów i faktów do formułowania przez nie choćby prymitywnych wniosków, domyślania się następstw, skutków lub przyczyn zjawisk. Mowa pomaga dokładniej porządkować spostrzeżenia, utrwalać je w pamięci, kształtować wyobraźnię, a w efekcie uogólniać hipotezy. Rozwijanie komunikatywnej mowy musi opierać się na procesach intelektualnych i zmierzać do kształtowania społecznych postaw dziecka w zakresie słownych kontaktów. Jednym z ważniejszych zadań najbliższego otoczenia jest takie organizowanie jego sytuacji życiowych, aby aktywizować i pobudzać je do mówienia. Sytuacje te muszą się zmieniać, umożliwiając dzieciom odkrywanie czegoś nowego, co wywołuje pragnienie słownego wyrażania myśli. Okres wczesnej stymulacji językowej ma decydujący wpływ na funkcjonowanie językowe ucznia. Wielu dzieciom można pomóc w osiągnięciu przyszłego sukcesu szkolnego, eliminując powstanie ewentualnych trudności w mówieniu, czytaniu, pisaniu poprzez szeroko rozumianą stymulację językową. Jednym z elementów takiej stymulacji jest praca nad rozwojem świadomości językowej. Sprawne posługiwanie się mową, to jeden z warunków aktywnego i twórczego uczestnictwa w życiu dorosłego społeczeństwa. Zaniedbania w tym zakresie mogą wywołać negatywne skutki w późniejszych latach. Instytucje wczesnej opieki nad dzieckiem w wieku przedszkolnym, intencjonalnie przygotowując do opanowania mowy i posługiwania się poprawną wymową, winny kłaść szczególny nacisk na twórczą aktywność dziecka w zabawie. Co sprawi, że najmłodsze dzieci opanują niezbędne umiejętności w poprawnej komunikacji werbalnej mimochodem i w sposób spontaniczny.
Program „W świecie mowy” stanowi formę profilaktyki logopedycznej, propagowanej w edukacji elementarnej. Skierowany jest do instytucji podejmujących intencjonalne oddziaływania dydaktyczno-wychowawcze w stosunku do wszystkich dzieci w wieku przedszkolnym, a także dla dzieci w wieku wczesnoszkolnym – o specjalnych potrzebach edukacyjnych.
Program ma na celu rozwijanie mowy biernej i czynnej dziecka, kształcenie wyrazistości wymawianiowej w oparciu o zabawy ortofoniczne i stymulowanie słuchu fonemowego i fonetycznego. W konsekwencji powinien on przygotować dziecko do gotowości opanowywania umiejętności czytania, pisania i liczenia, tzn. dobrego startu w okres edukacji szkolnej, a w efekcie prawidłowo przygotowywać do kreatywnego i twórczego uczestnictwa w dorosłym życiu. Na każdym etapie programu proponowane jest wykorzystywanie form zabawowych, opartych na słowie. W czasie realizacji programu nacisk kładzie się na stymulację następujących sfer:
• słuchu: fizjologicznego, fonetycznego i fonologicznego;
• aparatu oddechowego;
• czynności fizjologicznych, związanych z żuciem i połykaniem;v
• aparatu artykulacyjnego;
• aparatu fonacyjnego;
• umiejętnościach leksykalnych (słownictwo) i gramatycznych (reguły gramatyczne);
• opanowywanie poprawności wymawianiowej (wprawki dykcyjne).
W związku z powyższym niezbędna jest realizacja wielu zadań szczegółowych, do których należą:
• kształcenie wrażliwości słuchowej na dźwięki niewerbalne i werbalne;
• wdrażanie do poprawnego oddychania biernego;
• wyrabianie dobrego oddechu dla mowy;
• wydłużanie fazy wydechowej;
• ćwiczenie ekonomicznego zużycia powietrza wydychanego;
• nauka prawidłowego: ogryzania, gryzienia, żucia;
• ćwiczenia w prawidłowym oczyszczaniu nosa;
• utrwalanie nawyku prawidłowego połykania;
• rozwijanie i doskonalenie procesów analizy i syntezy słuchowej;
• ćwiczenie pamięci słuchowej;
• usprawnianie narządów mownych: warg, języka, podniebienia miękkiego, żuchwy;
• ćwiczenia fonacyjno-emisyjne;
• rozwijanie komunikacji językowej dziecka, wzbogacanie słownictwa, poprawności gramatycznej;
• doskonalenie umiejętności jasnego i komunikatywnego wyrażania swoich myśli;
• umiejętne przekazywanie ekspresji tekstu wypowiadanego;
• zwrócenie uwagi na pozawerbalne składniki wypowiedzi: mimikę, gest;
• likwidowanie u dzieci błędów wymowy.
Realizacja całego programu przewidziana jest w ciągu roku szkolnego. Poszczególne elementy programu mogą być wykorzystywane do realizacji w korelacji z innymi programami dydaktycznymi. Ćwiczenia należy traktować wybiórczo, bowiem zastosowanie wszystkich, jako schematu lub programu ćwiczeń, może okazać się zbyt męczące i mało atrakcyjne dla dzieci. Czas trwania ćwiczeń-zabaw nie powinien przekraczać jednorazowo kilkunastu minut. Praca wymaga systematycznych ćwiczeń.
W realizacji programu zaleca się zachowanie kolejności elementarnych etapów zgodnie z przedstawionym poniżej harmonogramem.
1. Ocena stanu mowy dziecka przez logopedę przed przystąpieniem do realizacji programu (zaleca się wykorzystanie „Kwestionariusza Obrazkowego do Badania Mowy Dzieci w Wieku Przedszkolnym i Szkolnym” I. Michalak-Widery).
2. Wdrażanie pierwszego etapu programu: nauka odgryzania, gryzienia, żucia i połykania, a także czyszczenia nosa.
3. Zwrócenie uwagi na prawidłowy tor oddychania, długą fazę wydechową, ekonomiczne zużywanie powietrza.
4. Usprawnianie funkcjonowania narządów mownych: warg, języka, podniebienia miękkiego, żuchwy.
5. Uwrażliwianie analizatora słuchowego i koordynacji słuchowo-ruchowej.
6. Wzbogacanie słownika biernego i czynnego.
7. Wprawki językowe.
8. Kontrola stanu mowy dzieci w celu porównawczym, po roku realizacji programu (w oparciu o Kwestionariusz Obrazkowy do Badania Mowy Dzieci w Wieku Przedszkolnym i Szkolnym I. Michalak-Widery lub inny jeśli wykorzystano go do wstępnego badania stanu wymowy).
Mowa, czyli porozumiewanie się językowe najintensywniej rozwija się w wieku przedszkolnym. Jest ona źródłem poznania rzeczywistości, pozwala na wyrażanie siebie, komunikowanie się z otoczeniem, na ekspresję słowną, pozwala na wyrażanie własnych sądów uczuć i upodobań. Jednak w ostatnich latach obserwuje się brak swobody w posługiwaniu się nią. Stąd pomysł stworzenia warunków do rozwoju mowy, a tym samym stworzenia podwalin do swobodnej ekspresji słownej i tworzenia poprzez słowo. Wczesne stosowanie ćwiczeń i zabaw językowych pobudza rozwój dziecka, przyśpiesza rozumienie języka ojczystego, motywuje do mówienia i zapobiega powstawaniu wielu wad wymowy. Sprzyja ono również wzbogacaniu słownika i kształtuje mowę ekspresyjną.
Metodyka uczenia języka w przedszkolu jest procesem poznawania i tworzenia zarazem. Można go sformułować w postaci następujących dyspozycji:
• rozwijania twórczych postaw wobec języka,
• unikanie tłumienia naturalnych tendencji do swobodnej ekspresji werbalnej,
• prowokowanie i nagradzanie twórczych werbalnych zachowań dziecka.
Proponowany program oprócz funkcji stymulacyjnej, spełnia również funkcję kompensacyjno-korekcyjną. Jest on skierowany do nauczycieli i logopedów z propozycją działań prowadzących do podniesienia sprawności komunikacji językowej. Proponowane formy zabaw są okazją do:
• twórczego rozwoju wyobraźni,
• aktywizacji mowy,
• określenia pojemności i znaczenia słowa.
Pod ich wpływem dziecko ma możliwość: rozwijania swej spostrzegawczości, uwagi i pamięci, ponieważ stawiają one przed nim ciągle nowe zadania. Wpływają także na rozwój umiejętności mówienia i rozumienia, ułatwiają nawiązanie kontaktów, jak również dają okazję do wzbogacania wiedzy. Starałyśmy się szeroko uwzględnić działalność ekspresyjną dziecka, które w ten sposób zaspakaja swoją potrzebę przeniesienia własnego świata wewnętrznego ku innym ludziom, uzewnętrznienia go, co wpływa na kształtowanie czynnej postawy, twórczego stosunku wobec siebie i innych.
Wprowadzamy różnego rodzaju rozrywki umysłowe, które uatrakcyjniają zabawę i aktywizują dzieci. Aktywność dziecka znajduje ujście w zabawie i kierując się tą zasadą rozbudzania u dzieci wielostronnej aktywności uzyskujemy wspaniałe efekty. Zabawa uaktywnia twórcze postawy wobec ekspresji werbalnej. Aktywność dziecka należy do sfery rozwoju i jest całkowicie nastawiona na tworzenie siebie. Proponowane rozrywki umysłowe w rozwoju mowy, czyli zabawowe funkcje języka: rytmiczne, brzmieniowe i semantyczne stanowią cel zabawy, sprzyjając rozwojowi wyobraźni, ćwiczą pamięć, uwagę i spostrzegawczość. Wzbogacają słownik, utrwalają i poszerzają wiadomości. Są pomocne we wspomaganiu rozwoju języka, myślenia i mowy. Dają zadowolenie, wiarę we własne siły, budzą optymizm. Stymulowanie językowych umiejętności, budzenie zaciekawienia językiem, wyzwalanie radości mówienia i chęci dzielenia się uwagami – to założenia wspomagania kompetencji językowych dziecka, stanowiących istotę naszego programu, który polecamy państwa uwadze.
Pamiętajmy, że „w dzieciństwie niewiele zależy od nas, wiele zaś od tych, którzy są z nami” (Rocławski B.1998, s. 5).
Bibliografia:
1. Czarnecki K., (2001) Podstawy psychologii edukacyjnej, Kraków.
2. Gloton R., Clero C., (1976) Twórcza aktywność dziecka, Warszawa.
3. Kapica G., (1986) Rozrywki umysłowe w nauczaniu początkowym, Warszawa.
4. Hurlock H., (1985) Rozwój dziecka, Warszawa.
5. Karwacka-Struczyk M., Hajnicz W., (1986) Obserwacja w poznaniu dziecka, Warszawa.
6. Oczkoś M., (1999) Abecadło mówienia, Wałbrzych.
7. Okoń W., (1984) Słownik pedagogiczny, Warszawa.
8. Olechnowicz H., (2000) Mówi, bo myśli, myśli, bo mówi. [w] Wychowanie w Przedszkolu nr 10/2000.
9. Popek S., (1985) Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci i młodzieży, Warszawa.
10. Puślecki W., (1994) Wspieranie elementarnych zdolności uczniów, Opole.
11. Rocławski B., (1998) Nauka czytania i pisania, Gdańsk.
12. Sachajska E., (1981) Uczymy poprawnej wymowy, Warszawa.
13. Smużniak K., (1987) Twórczość słowna dziecka w okresie przedszkolnym, [w:] Wychowanie w przedszkolu nr 5/1987.
14. Wolan T., (2002) Nauczyciel – wychowawca w procesie przemian edukacyjnych, Chorzów.
15. Wygocki L.,
16. Zborowski J., (1986) Rozwój aktywności twórczej dziecka, Opole.
17. Zborowski J., (2003) Kształtowanie twórczych postaw dzieci 5-, 6-letnich, Opole.
