Autor: Iwona Michalak-Widera
Młodzież niepełnosprawna intelektualnie, która wykazuje zaburzenia w mówieniu, wymaga systematycznych oddziaływań logopedycznych. Niestety w szkołach specjalnych, a szczególnie w klasach gimnazjalnych, ilość godzin logopedycznych jest bardzo ograniczana.
Celem niniejszego artykułu jest wskazanie logopedom pracującym w tego typu placówkach jednego ze sposobów radzenia sobie z trudnościami wynikającymi z braku odpowiedniej ilości godzin na terapię logopedyczną.
Przykładem takiego postępowania było prowadzenie przez okres trzech lat grupowej terapii logopedycznej, realizowanej w oparciu o ćwiczenia emisyjno-dykcyjne. W treningu uczestniczyli trzej uczniowie gimnazjum specjalnego w wieku piętnastu do osiemnastu lat. Chłopcy na etapie szkoły podstawowej objęci byli indywidualnymi zajęciami terapii mowy, ponieważ wykazywali liczne problemy wymawianiowe. Ze względu na przyznanie w gimnazjum zaledwie jednej godziny lekcyjnej na terapię logopedyczną dla całej klasy, podjęto próbę kontynuacji terapii logopedycznej chłopców z jednoczesnym uwzględnieniem ograniczonych możliwości czasowych w postaci grupowych ćwiczeń emisyjno-dykcyjne (Zielińska 2002). Przyjęto, że taka forma zajęć wpłynie korzystnie na zniwelowanie zaistniałych niedogodności.
Chłopcy charakteryzowali się lekkim upośledzeniem umysłowym i ograniczeniem sprawności ruchowej spowodowanej mózgowym porażeniem dziecięcym dwu- i cztero kończynowym. Dwóch uczniów pozostawało na wózkach inwalidzkich, jeden wykazywał utrudnienia w chodzeniu. Ze względu na opóźniony rozwój intelektualny chłopcy wymagali pracy opartej na konkrecie (Sękowska 1998) i używania podczas zajęć odpowiednich środków dydaktycznych, tj. rekwizytów oraz tablic zawierających przede wszystkim rysunki i symbole graficzne. Jeden z uczniów do tej pory nie opanował techniki czytania, a pozostali dwaj wykazują problemy z płynnym czytaniem. Z powodu ograniczonych możliwości w myśleniu abstrakcyjnym (Pasternak 1994), wszystkie polecenia przekazywane były prostym językiem, bez użycia metafor. Podczas spotkań przede wszystkim wykorzystywano zabawową formę ćwiczeń adekwatną do oddziaływań wśród dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Dla osiągnięcia skutecznego postępu terapii, wiele ćwiczeń wymagało szczegółowego objaśnienia i wielokrotnego pokazu.
Z powodu regresu, w przyswajaniu nowego materiału, typowego w pracy z uczniami o obniżonej sprawności intelektualnej (Sękowska 1998), niezbędna była wielokrotność powtórzeń wcześniej prawidłowo wyuczonych ćwiczeń. Podczas trzyletniego treningu emisyjnego występowało, niezależnie od regresu, czasowe pogarszanie się wcześniej opanowanych umiejętności. Związane ono było z dłuższymi absencjami uczniów spowodowanymi pobytami w szpitalu, sanatorium, a także feriami czy wakacjami.
W związku z mózgowym porażeniem dziecięcym wszyscy chłopcy wykazywali hipotonię mięśni. Przejawiali znaczne problemy z kontrolą i czuciem narządów mowy, a także trudności z utrzymaniem prawidłowej postawy ciała, co negatywnie wpływało na prawidłowe uruchamianie pełnego toru oddechowego, zwłaszcza u uczniów pozostających na wózkach inwalidzkich.
Wszyscy uczniowie cechowali się obniżoną samooceną i brakiem wiary we własne możliwości, co charakterystyczne jest dla większości młodzieży z lekką niepełnosprawnością intelektualną (Wyczesany 1999). Przy każdej nadarzającej się okazji otrzymywali oni pozytywne wzmocnienia w postaci ustnych pochwał, mimo, że w zwykłych okolicznościach ich postępy mogłyby być uznanie za znikome.
Podjęcie pracy emisyjnej z młodzieżą niepełnosprawną, zwłaszcza na wózkach inwalidzkich, wydawało się sporym wyzwaniem. Istotą treningu emisyjno-dykcyjnego jest bowiem oddziaływanie idące w kierunku synchronizacji oddechu, fonacji i artykulacji (Michaluk 1996, Śliwińska-Kowalska 1999) z utrzymaniem prawidłowej postawy ciała. W przypadku opisanych powyżej młodzieńców miały miejsce znaczne ograniczenia w tym zakresie.
W planie terapeutycznym uwzględniono typowe ćwiczenia oddechowe (Łastik 2002) stosowane w treningu emisyjnym. Należy do nich:
1. dopasowanie oddechu fizjologicznego do aktu mowy, tj. wypracowywanie odruchu warunkowego;
2. ćwiczenie pełnego toru oddechowego;
3. wydłużanie fazy wydechowej;
4. ekonomiczne zużywanie powietrza;
5. równomierność siły wydechu;
6. zniesienie napięć mięśni krtani;
7. usprawnienie motoryki całego ciała (Tarasiewicz 2003).
Natomiast wśród zadań fonacyjnych znalazło się: uczynnienie rezonatorów, atakowanie dźwięku z nastawieniem twardym, miękkim i z przydechem oraz utrwalanie nawykowego stosowania ataku miękkiego (Tarasiewicz 2003, Walczak-Deleżyńska M., 2004).
Ważną kwestią, w przypadku omawianej grupy, było usprawnianie motoryki narządów mownych, a w szczególności:
8. ćwiczenia pionizacji języka (Walczak-Deleżyńska 2004);
9. usprawnienie pracy: warg, języka, żuchwy, podniebienia miękkiego, tylnej ściany gardła (Bednarek 2005, Toczyska 1992, 1998).
Efektem końcowym były ćwiczenia dykcyjne, które opierały się na treningu wyrazistości wypowiedzi, ćwiczeniach intonacyjnych i ćwiczeniach odpowiedniego akcentowania (Oczkoś 2007, Broszkiewicz; Jarek 2004).
Każdorazowo zajęcia składały się z czterech, swobodnie przeplatających się części, zależnie od kondycji fizycznej i psychicznej chłopców. Stałymi elementami ćwiczeń były:
I Relaksacja i ćwiczenia oddechowe na leżąco,
II Trening oddechowy na siedząco,
III Ćwiczenia fonacyjne,
IV Wprawki dykcyjne.
Przedstawione poniżej przykłady są wzorcowymi ćwiczeniami dla każdej z wymienionych grup ćwiczeń:
I Relaksacja i ćwiczenia oddechowe na leżąco
1.Relaksacja „Bańki mydlane”
Prowadzący prosi uczniów o położenie się na materacu i zamknięcie oczu. Następnie wypowiada słowa: Wyobraźcie sobie, że w głowie macie bańki mydlane. Takie same, jakie wydmuchujecie podczas naszych zajęć. Bańki są Waszymi myślami. Musicie wypuścić je z siebie, żeby Wam nie przeszkadzały. Nabierzcie powietrza i powoli wypuszczajcie bańki przez usta. Niech lecą daleko. Zróbcie to raz jeszcze. Poczujcie jak Wam lekko i przyjemnie.
Teraz skupcie uwagę na swoim nosie. Unieście rękę i delikatnie dotknijcie nosa. Połóżcie rękę z powrotem na materacu. Zacznijcie robić głębokie wdechy i wydechy przez nos. Myślcie o powietrzu, które wchodzi i wychodzi przez nos. Zróbcie to jeszcze raz i jeszcze raz. A teraz zacznijcie otwierać oczy.
2.Ćwiczenie pełnego oddechu na leżąco
Logopeda prosi uczniów, aby popatrzyli na balon, który trzyma w ręce. Tłumaczy, że nadmuchany jest duży. Następnie wypuszcza powietrze z balonika i stwierdza, że jest on coraz mniejszy. Dalej prosi o ułożenie się wygodnie na plecach, zamknięcie oczu i mówi: Nabierzcie powietrze nosem, a Wasz brzuch niech będzie balonem, dużym balonem, który Wam pokazywałam. Teraz powoli wypuszczajcie powietrze, a brzuch niech będzie coraz mniejszy, jak balonik z którego wypuszczałam powietrze.
3.Relaksacja wakacyjna
Prowadzący ćwiczenie wprowadza uczestników w tematykę ćwiczenia, prosząc o położenie się i zamknięcie oczu, a następnie mówi: Przypomnijcie sobie wakacje: ciepło na dworze, zieloną łąkę, szumiące drzewa, staw lub rzekę. Jak miło być nad wodą. Słońce grzeje. Chłodny wietrzyk powiewa. Odetchnijcie głęboko. Nabierzcie powietrza i wzdychając powiedzcie [o]. Zróbcie to raz jeszcze i raz jeszcze. A teraz zacznijcie spokojnie oddychać. Rozciągnijcie się jak rozleniwiony kot i powoli zacznijcie otwierać oczy. Poleżcie jeszcze chwilę. Czy było Wam przyjemnie?
II Ćwiczenia oddechowe na siedząco
1.Uczniowie proszeni są o wyprostowanie się i wyobrażenie sobie, że na czubku głowy mają przyczepioną nitkę, jak kukiełka. Logopeda mówi: Nitka ciągnie Was w górę – prostujecie się. Teraz przyłóżcie pluszowe maskotki do brzucha. Zróbcie głęboki wdech. Maskotka powinna wysunąć się do przodu. Powoli wypuszczajcie powietrze nosem, a maskotka powoli wróci na swoje miejsce.
2.Prowadzący poleca uczniom: Przysuńcie koniec paska papieru do ust, w takiej odległości jak ja (około 20-25 cm), a następnie nabierzcie dużo powietrza. Dmuchajcie na pasek papieru najdłużej, jak potraficie. Pasek będzie się wychylał. Postarajcie się, by odchylał się równomiernie.
3.Uczniowie wykonują polecenie prowadzącego: Przyłóżcie jedną ręką kartki papieru do tekturowych podkładek, które ustawiam przed Wami. Nabierzcie powietrze nosem. Gdy zaczniecie dmuchać na kartkę, odsuńcie rękę. Dmuchajcie na kartki najdłużej jak potraficie. Postarajcie się, by kartka zbyt szybko nie spadła na ławkę.
4.Logopeda prosi uczniów, aby włożyli słomki w wentyle zabawek z ceraty i długimi dmuchnięciami nadmuchali zabawki.
III Ćwiczenia fonacyjne
1. Fonacja [a] długo-krótko, cicho-głośno, wysoko-nisko.
Uczniowie wykonują ćwiczenia według instrukcji prowadzącego: Popatrzcie na rysunki. Mówcie [a] tak długo, jak długa jest linia, krótko tyle razy, ile widzicie liter A na rysunku. Wymawiajcie [a] długo i równocześnie głośno, a następnie długo i cicho. Mówcie [a] głosem wysokim, a następnie głosem niskim.
2. Fonacja połączeń samogłoskowych legato.
Uczniowie proszeni są o popatrzenie na rysunki. Prowadzący mówi:
– Widząc pogotowie ratunkowe jadące na sygnale słyszymy „ae”.
– Widząc straż pożarna słyszymy „ia” .
– Widząc policję słyszymy „oy”.
Teraz zacznijcie naśladować odgłosy zgodnie z pokazywanymi rysunkami samochodów. Pamiętajcie o szerokim otwieraniu ust.
3.Automasaż twarzy połączony z uruchamianiem rezonatorów.
Uczestnicy proszeni są o popatrzenie na rysunek i delikatne oklepanie palcami:
– czoła, mówiąc „m”,
– boków nosa, mówiąc „n”,
– górnej wargi, mówiąc „w”,
– dolnej wargi, mówiąc „z”,
– klatki piersiowej, mówiąc „ż”
4.Ćwiczenie fonacyjne z wydłużaniem fazy wydechowej.
Logopeda wypowiada następujące polecenia: Zróbcie głęboki wdech nosem i ustami. Zacznijcie recytować na jednym wydechu wyliczankę „Siedzi kura”(autor nieznany). Pamiętajcie o szerokim otwieraniu ust, tak jakby w nich znajdowało się gorące jajo. Przerwijcie odliczanie, gdy zmieni się barwa Waszego głosu:
„Siedzi kura w koszyku,
liczy jaja do szyku.
Jedno jajo, drugie jajo,
trzecie jajo, czwarte jajo(…)„
IV Ćwiczenia dykcyjne
1.Prowadzący wydaje następujące polecenie: Spójrzcie na planszę i powtarzajcie za mną wyrazy. Pamiętajcie, gdy je mówimy musi być słychać wyraźnie [z] i wyraz, który Wam narysowałam (rysunki: zapałek, zamku, zegara):
– „z zapałkami”,
– „z zamkiem”,
– „z zegara”.
2.Logopeda podkreśla, pokazując planszę, że: Tu,, mimo że piszemy „z sosny”, „z sera”, „z sokiem”, to inaczej mówimy. Posłuchajcie i powtórzcie.
3. Uczniowie odrysują swoją prawą dłoń. Prowadzący informuje, że każdy palec to kolejne samogłoski: „a”, „o”, „e”, „u”, „y” i prosi o podpisanie narysowanych palców. Następnie proponuje zabawę: Teraz będziemy dopowiadać „str” i powstanie: „stra”, „stro”, „stre”, „stru”, „stry”. A teraz zmiana, posłuchajcie: „ssza”, „sszo”, „ssze”, „sszu”, „sszy”. Co się nowego pojawiło? Powtórzmy razem, a następnie kolejno sami. Następnie:
– „czka”, „czko”, „czke”, „czku”, „czky”,
– „pstra”, „pstro”, „pstre”, „pstru”, „pstry”.
4.Logopeda komunikuje grupie, że będą recytować rymowankę „Kasztany” (opracowanie własne). Mówi: Pamiętajcie o wyraźnym wypowiadaniu „w koszyku”, „w kieszeni”. Tu inaczej piszemy i inaczej mówimy. Gdy powiecie „trzymamy”, to musi być słychać „tszy” a nie „czy”. Popatrzcie na planszę i posłuchajcie:
„Kasztany, kasztany w koszyku trzymamy.
W kieszeni nosimy kasztany do zimy”.
5.Uczniowie uważnie słuchają polecenia wydawanego przez prowadzącego: Pierwszą część wiersza pt.„Papużka” J. Brzechwy mówimy tak jakbyśmy prosili papużkę, następnie papużka nam odpowiadała. Trzeba to ładnie powiedzieć. Posłuchajcie i a potem spróbujecie zarecytować wszyscy razem:
„Papużko, papużko
powiedz mi coś na uszko.
Nic Ci nie powiem boś ty plotkarz,
Powtórzysz każdemu, kogo spotkasz”.
Bibliografia
1.Bednarek J. D., 2005, Ćwiczenia wyrazistości mowy, Wrocław.
2.Broszkiewicz B., Jarek J., 2004, Teatr szkolny część druga Akcent, intonacja, rytm. Wrocław.
3.Łastik A., 2002, Poznaj swój głos… twoje najważniejsze narzędzie pracy, Warszawa.
4.Michaluk S., 1996, O słowo piękne i prawdziwe, Katowice.
5.Oczkoś M., 2007, Sztuka poprawnej wymowy czyli o bełkotaniu i faflunieniu, Warszawa.
6.Pasternak E., 1994, Materiały z metodyki kształcenia upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w szkole specjalnej, Lublin.
7.Sękowska Z., 1998, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa.
8.Śliwińska-Kowalska M., 1999, Głos narzędziem pracy. Poradnik dla nauczycieli, Łódź.
9.Tarasiewicz B., 2003, Mówię i śpiewam świadomie. Podręcznik do nauki emisji głosu, Kraków.
10.Toczyska B., 1992, Kama makaka ma. Wprawki dykcyjne, Gdańsk.
11.Toczyska B., 1998, Elementarne ćwiczenia dykcji, Gdańsk.
12.Walczak-Deleżyńska M., 2004, Aby język giętki… Wybór ćwiczeń artykulacyjnych od J. Tennera do B. Toczyskiej, Wrocław.
13.Weller S., 2004, Oddech, który leczy, Gdańsk.
14.Wyczesany J., 1999, Pedagogika upośledzonych umysłowo, Wybrane zagadnienia, Kraków.
15.Zielińska H., 2002, Kształcenie głosu, Lublin.
